ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص)
پیامبر اکرم اقیانوس بی‌کران فضایل اخلاقی و مطالعه زندگینامه رسول خدا نشان میدهد که رفتارش پر از زیبایی‌هاست. پیامبری که رحمة للعالمین است و برای تکمیل مکارم اخلاق نازل شده است. نگاه کردن آن حضرت حکایت از عدالت درونی او دارد، رفتار کریمانه‌اش گویای بزرگی روح، و خشم و خشنودی اش تنها به خاطر رضایت پروردگارش بود. در مجلس دارای ادب، سکوتش دارای حکمت و حیای آن حضرت قابل تو صیف نیست، زهد پیامبر با احدی قابل مقایسه نمی باشد، فقیر و غنی در منظر آن حضرت هیچ تفاوتی با هم ندارند جز به تقوای الهی، همیشه حق بر زبانش جاری، لبخند بر لب، و متواضع‌ترین مردم بود، آن قدر مهربان و نازک دل بود که همه مردم مشتاق زیارت آن حضرت بودند. در امانت داری سرآمد همه بود و در راستگویی از دوران جوانی لقب امین به او داده بودند، در زیبایی سیرت و صورت همتایی نداشت، به پیمانش وفادار بود و عفت کلام آن حضرت سر مشق همه نیکان بود. خوبی‌ها و فضایل و زیبایی‌های آن حضرت آن قدر فراوانند که برشمردن تمام ویژگی های اخلاقی پیامبر کاری بس دشوار است و ذکر همه آنها در این مختصر نمی گنجد. در ادامه به توصیف برخی از ویژگی های اخلاقی پیامبر اکرم (ص) می‌پردازیم.
رفتار پیامبر (ص) با همنشینان
خلق و خوی پیامبر اکرم (ص) آنقدر نرم بوده مردم او را برای خویش همچون پدری دلسوز و مهربان می‌دانستند، همه مردم نزد او از نظر حقوق در یک درجه قرار داشتند. پیامبر به کسی خیره نمی‌شد و نگاه خود را میان اصحابش تقسیم می‌نمود و به این و آن برابر نگاه می‌کرد. آن حضرت هیچگاه با چشم و ابرو اشاره نمی‌کردند. با هیچ کس، سخنی که مورد پسندش نبود بیان نمی‌کرد. خشونت و تندخویی نداشت، هرگز عیبجویی یا مداحی نمی‌کرد، از آنچه نمی پسندید تغافل می‌فرمود و در عین حال کسی را از خود مایوس نمی‌ساخت و دیگران را که بدان مایل بودند ناامید و مایوس نمی کرد، اگر اهل مجلس از چیزی به خنده می افتادند، پیامبر اکرم (ص) نیز می‌خندید و از آنچه که اظهار شگفتی می کردند، پیامبر هم شگفت زده می‌شد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر این بود که خود را از سه چیز محفوظ می‌داشت: مجادله کردن، پرگویی و کارهای بیهوده.
خشم و رضا
پیامبر (ص) هیچگاه به خاطر دنیا و آنچه مربوط به دنیا بود، خشمگین نمی‌شد و چون غضبناک می‌گشت هیچ چیز آتش غضبش را فرو نمی نشاند تا وقتی که او را در راه حق یاری کنند و هرگز برای امور شخصی خود خشمگین نمی‌شد. نقل شده است که پیغمبر خدا(ص) وقتی غضب می‌فرمود اگر ایستاده بود می‌نشست واگر نشسته بود به پشت می‌خوابید تا غضبش ساکن می‌شد. آن حضرت به خاطر خدا نه به خاطر خودش خشمگین می‌شد و فرمان خدا را اجرا می‌کرد اگر چه به زیان خود یا یکی از یارانش تمام می‌شد.
سپاس‌گزاری
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که نعمتهای الهی را بزرگ می‌انگاشت اگر چه بسیار اندک بود و هرگاه در مجلسی حاضر می‌شد ابتدا می‌فرمود: خداوندا پاک ومنزهی وستایش تو راست. گواهی دهم که معبودی جز تو نیست. از تو آمرزش می‌خواهم و به سوی تو بازگشت میکنم.
شکیبایی
رسول گرامی اسلام برای خدا و در راه اجرای رسالت خویش، آزار و اذیت‌های فراوانی تحمل کرد. در نبرد احد صورتش زخمی شد و چهار دندان پیشین او شکست. یارانش از او خواستند تا دشمنانش را نفرین کند، ولی فرمود: «نفرین کننده برانگیخته نشدم، بلکه دعوتگر و بخشایش‌گر مبعوث شدم. خداوندگارا! قوم مرا هدایت کن؛ زیرا آنان نمی فهمند.»
در برابر فرد غریب بر سخن ناهنجارش سخت شکیبایی می‌کرد در مقابل سخنان خشن و تند و سوال های مردم تحمل به خرج می داد، حتی اگر یکی از اصحاب، سایل غریبی را عقب می‌راندند که مزاحم پیامبر نشود ناراحت می‌شد و می‌فرمود:«چون حاجتمندی را دیدید حاجتش را روا کنید» هرگز اجازه نمی‌داد کسی او را بسیار ستایش کند کلام هیچ کس را قطع نمی‌کرد مگر آنکه از حد خود تجاوز می‌نمود در این صورت یا برمی خاست یا او را از ادامه سخن نهی می‌فرمود.
سکوت رسول خدا
امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند: پیامبر در سکوت یکی از چهار حالت را داشت 1. بردبار، 2.حذر، 3. تقدیر، 4. تفکر، اما تقدیر و اندازه نگه داری‌اش در این بود که توجه و نگاه‌های خود و گوش دادن به سخنان ایشان را به همه مجلسیان یکسان تقسیم می‌کرد، اما تفکر او درباره جهان فانی و عالم باقی بود، حلم و بردباری بر او جمع آمده بود که نه چیزی او را خشمگین می‌نمود و نه او را از جای در می‌برد. حذر (و پرهیز) او در چهار چیز برای او جمع شده بود : دنبال کردن کارهای نیک، تا دیگران به او اقتدا کنند و ترک زشتی‌ها تا دیگران آنها را ترک نمایند، کوشش در کارهایی که موجب اصلاح امت بود و اقدام بر آنچه که خیر دنیا و آخرت آنان را فراهم می‌آورد.
امام حسین علیه السلام می فرماید: امام علی علیه السلام، فرمود:«رسول خدا زبان خود را نگاه می‌داشت مگر در مواردی که سخن گفتن ضروری بود.»
حیای پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) حجب و حیای ایشان بود. ابو سعید خدری میگوید : «رسول خدا (ص) از دختران پرده نشین با حیاتر بود، و اگر چیزی را دوست نمی داشت، از صورت مبارکش می‌شد فهمید» (مکارم الاخلاق :ص49)
ساده زیستی پیامبر
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که بر روی زمین می نشست و غذا می‌خورد و همانند بندگان می‌نشست و با دست خود کفش خود را وصله می‌زد و جامه خود را با دست می‌دوخت و بر دراز گوش برهنه سوار می‌شد و دیگری را نیز پشت سرش سوار می‌کرد (نهج البلاغه :ص301).
با دیگران انس می‌گرفت و بین دیگران الفت برقرار می‌کرد. از اصحاب خود دل جویی می کرد و از مردم و احوال و روزگار آنها پرسش می کرد. هر چیز نیکو را گرامی می‌داشت و آن را تقویت می‌کرد، و زشت را بسی نازیبا می‌شمرد و آن را نکوهش می‌کرد.
میانه روی
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) میانه روی ایشان در کارها بود؛ یک لحظه غفلت نمی‌کرد که مبادا دیگران دچار غفلت شده باشند یا از راه راست، به در رفته باشند. درباره حق کوتاهی نمی‌کرد و از آن تجاوز نمی‌فرمود.
ادب ورزی
آن حضرت در جنگ بدر مسمانان را از دشنام گویی به کشتگان دشمن بر حذر داشت و فرمود: به ایشان دشنام مدهید که این کار شما بر کشتگان تاثیری ندارد و بازماندگانشان را آزار میدهد، آگاه باشید که بددهنی، فرو مایگی است.
ایشان همچنین می‌فرماید: به کسی دشنام مده، اگر دیگری به دروغ به تو دشنام داد، تو او را به چیزی که می‌دانی بددهنی نکن. در این صورت، پاداش از آن تو و گناه از آن اوست.
امانت داری
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از طلوع خورشید اسلام و پس از آن نیز میان همگان به «امین» مشهور بود. خود می فرمود: سه چیز است که آفریدگار اجازه شکستن آنها را به کسی نداده است. یکی از آنها، بازپس دادن امانت به صاحبش است؛ چه نیکو کار باشد چه گنهکار.
در حدیثی از ایشان می خوانیم «امانت را به کسی که تو را امین قرار داده است، باز پس ده و به کسی که به تو خیانت کرد، خیانت مکن».
حق گرایی
حق گرایی یکی دیگر از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) است. رسول خدا در شادمانی و خشم، جز حق نمی‌گفت و حق را اعمال می‌کرد، اگر چه در ظاهر به ضرر خودش یا دوستانش بود. آن حضرت به یارانش سفارش می‌کرد: «سخن حق را از هر که شنیدی بپذیر؛ گرچه دشمن بیگانه باشد و ناحق را از هر کس شنیدی نپذیر؛ گر چه دوست نزدیک تو باشد».
بر دسته شمشیرش نوشته شده بود: «حق را بگو؛ گر چه (در ظاهر) به زیان تو باشد».
گذشت
پیامبر رحمت، هم خود آراسته به عفو بود و هم دیگران را به گذشت سفارش می کرد:«گذشت کنید، همانا عفو، جز بر ارج بنده نمی افزاید. پس یکدیگر را عفو کنید تا خداوند ارجمندتان کند».
هرگز در ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) دیده نشد که به خاطرخویش از کسی انتقام گرفته باشد. گذشت همواره در اولویت رفتاری ایشان بود و در هر مجلسی امت خود را به عفو دیگران فرمان می داد: «مردی به خاطر خدا از ستمی که بر او رفته است نمی‌گذرد، جز آنکه روز رستاخیز پروردگار بر ارجمندی‌اش بیفزاید» و به همه سفارش می کرد همدیگر را ببخشند تا کینه از میان برخیزد.
پرهیز از فال بد
دوست داشتن فال خوب و اکراه از فال بد نیز یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود.
ایمان و دین باوری
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله خود، تندیس ایمان بود و قافله سالار دین باوری. ایشان می‌فرمود: «دین باور نیرومند، نزد خداوند از مومن ضعیف بهتر و محبوب‌تر است». این بزرگوار در حدیثی می‌فرماید: «سزاوار است در دین باور هشت ویژگی باشد: آرامش در آشوب‌ها؛ شکیبایی در ناگواری‌ها؛ سپاس‌گزاری در آسایش؛ قناعت به آنچه خدای والا روزی‌اش کرده است؛ ستم نکردن بر دشمنان؛ تحمیل نکردن بر دوستان؛ پیکرش از او در رنج باشد و مردم از وی در آسایش باشند».
پیامبر نسبت به خدا از همگان پروای بیشتری داشت. در شناخت خدا از همه داناتر و در اطاعت از خداوند از همه نیرومندتر و در عبادت خدا شکیبا‌تر و محبتش به خدا از دیگران بیشتر و زهدش از همه زیادتر بود. انقدر به نماز می‌ایستاد که کف پاهایش از کثرت نماز شکافته می‌شد. وقتی به نماز می‌ایستاد اشکهایش روان می‌شد. از صدای گریه وناله‌اش زمینی که روی آن نماز میخواند می لرزید.
حفاظت از زبان
ایمان هیچ بنده‌ای پابرجا و راست نخواهد شد، مگر اینکه دلش راست شود ودلی به راه راست نخواهد رفت، جز آنکه زبان او راست شود. از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که در همه حال مراقب زبان خویش بود. ایشان می‌فرماید: «بنده به اوج ایمان نمی‌رسد، جز آنکه زبان خویش را نگه دارد».
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی نقل است: «من ضامن خانه ای در بالای بهشت، خانه ای در میانه بهشت و خانه ای در ورودی بهشت برای کسی هستم که ستیزه جویی گفتاری را رها کند؛ گرچه بر حق باشد». اثبات کردن نکته‌ای که هیچ سودی ندارد و ادامه کشمکش، به کدورت‌ها و گسستن دوستی‌ها می‌انجامد.
خدمات اجتماعی
برگزیده‌ترین افراد نزد پیامبر، با فضیلت ترین (باتقوا ترین و داناترین) و خیرخواه‌ترین آنان بودند و بزرگترین منزلت را کسانی نزد او داشتند که بیشتر به دیگران یاری می‌رساندند. پیامبر می‌فرماید: «شخصی که برای رفع نیاز دنیایی آسیب دیده‌ای با وی همراه شود، پروردگار ضمانت میدهد که او را از دورویی و آتش دوزخ برهاند و نیز هفتاد نیاز این جهان او را تامین میکند و همچنان غوطه‌ور در لطف خداوند والاست تا برگردد».
ایشان در حدیثی دیگر می فرماید:«اینکه دوست دین باور خویش را برای انجام دادن کاری یاری کنم، برایم از یک ماه روزه و اعتکاف در مسجدالحرام محبوب تر است». رسول خدا صلی الله علیه و آله در کلامی دیگر سفارش می کند: «آگاه باشید! کسی که اندوهی از غم‌های دنیا را از مومن بزداید، پروردگار هفتاد و دو غم آن جهان و هفتاد و دو غم این جهان را از او می‌زداید».
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) و فعالیت‌های اجتماعی پیامبر این بود که از بیمار، هر کس که بود و به هر نحو عیادت می‌کرد وبه تشییع جنازه مردگان می‌رفت.
هدیه
هدیه دادن یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان نه تنها مردم را به هدیه دادن متقابل فرمان می‌داد، بلکه می فرمود: «به کسی که به تو هدیه نمی‌دهد نیز هدیه بده» و باز می فرمود: «هدیه کینه‌ها را می‌برد و دوستی را تجدید و تثبیت میکند».
از رسول خدا (ص) در حدیثی نقل است: «در هدیه دادن، میان فرزندان خویش مساوات را رعایت کنید. من اگر می‌خواستم کسی را برتری دهم، زنان را برتری می‌دادم».
پیامبر و بهداشت
پیامبر گرامی دندان‌هایش را مسواک می‌کرد و بوی خوش به کار می‌برد، به طوری که از دور نیز بوی خوش او را در می‌یافتند. شخصی که با وی همنیشینی یا مصافحه کرده بود به نیکی شناخته می‌شد زیرا بوی خوش عطر پیامبر از وی نیز به مشام می‌رسید.
جناب رسول اکرم (ص) آب وضو و مسواک خود را شبها بالای سر مبارک می‌گذاشت و سر ظرف اب وضو را با چیزی می‌پوشاند و وقتی از خواب بیدار می‌شد مسواک می‌کرد و وضو می‌گرفت و چهار رکعت نماز میخواند.
مهربانی پیامبر
مهربانی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که بسیار نمود داشت. رسول اکرم (ص) آنقدر مهربان بودند که برای این کافرهایی که مسلمان نمی‌شدند نیز غصه می‌خوردند. تا آنجایی که در قرآن آمده: «مثل اینکه می‌خواهی خودت را برای اینها هلاک کنی». پیامبر می‌خواست که همه عالم به نور برسند.
تواضع
رسول خدا (ص) که علمش از وحی الهی ماخوذ بود و روحش به قدری بزرگ بود که یک تنه غلبه بر روحیات میلیون‌ها میلیون بشر کرد و تمام عادات جاهلیت و ادعان باطله را زیر پا گذاشت، ختم دایره نبوت به وجود شریفش شد سلطان دنیا و آخرت و متصرف در تمام عوالم بود تواضعش با بندگان خدا از همه کس بیشتر بود. کراهت داشت که اصحاب برای احترام او به پا خیزند. وقتی وارد مجلس می‌شد پایین می‌نشست. روی زمین طعام میل می‌فرمود و روی زمین می‌نشست، به فقرا به دو دست خود عطا می‌فرمود.
بیشتر به حالت تواضع می‌نشست. یعنی زانوانش را با دو دست بغل می‌کرد و تا اخر مجلس می‌نشست. هیچ گاه دیده نشد در میان یارانش پاهایش را دراز کند. بیشتر رو به قبله می‌نشست. هر کس را که بر وی وارد می‌شد گرامی می داشت وگاهی اوقات برای افرادی که از بستگان او هم نبودند جامه‌اش را برای نشستن می‌گستراند. گلیم را زیر پای کسی می‌انداخت که بر وی وارد شده بود و اگر آن فرد نمی‌پذیرفت ان قدر اصرار می‌کرد تا بپذیرد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که در کار خانه با اهل خانه خود شرکت می‌کرد. و به دست مبارک گوسفندان را می‌دوشید. جامه وکفش خود را می‌دوخت وبا خادم خود آسیاب می‌کرد وخمیر می‌نمود. بضاعت خود را به دست مبارک می‌برد و هیچ گاه حشم و خدم برای خود نمی گرفت و با فقرا و مساکین مجالست می‌کرد و هم‌غذا می‌شد.
احترام به دیگران
احترام گذاشتن به دیگران از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان با هر کس که دیدار می‌کرد در سلام گفتن سبقت می‌جست. هر کس برای کاری در کنار او بود صبر می‌کرد تا وی جدا شود. به هر یک از یارانش که بر می‌خورد دستش را برای مصافحه دراز می‌کرد و آنگاه دست او را می‌گرفت و انگشتانش را در انگشتان او فرو می‌برد و آنگاه دست دیگرش را بر روی دست او می‌نهاد. اگر به نماز ایستاده بود و کسی برای کاری نزد وی می‌آمد نمازش را زودتر تمام می‌کرد و آنگاه رو به شخص کرده می‌گفت: آیا کاری دارید؟ وچون حاجت او را روا می‌کرد دوباره به نماز می‌ایستاد.
هر کس به سخن پیامبر گوش می‌سپرد گمان می‌برد که وی در نظر پیامبر گرامی‌ترین مردمان است تا آنجا که هر کس در محضر او می‌نشست از چهره و نگاه مبارک پیامبر برخوردار می‌شد. برای احترام و گرامی داشت یارانش آنان را به کنیه فرا میخواند و اگر کسی کنیه نداشت آن حضرت خود کنیه ای برای او تعیین می‌کرد.
ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص)
پیامبر اکرم اقیانوس بی‌کران فضایل اخلاقی و مطالعه زندگینامه رسول خدا نشان میدهد که رفتارش پر از زیبایی‌هاست. پیامبری که رحمة للعالمین است و برای تکمیل مکارم اخلاق نازل شده است. نگاه کردن آن حضرت حکایت از عدالت درونی او دارد، رفتار کریمانه‌اش گویای بزرگی روح، و خشم و خشنودی اش تنها به خاطر رضایت پروردگارش بود. در مجلس دارای ادب، سکوتش دارای حکمت و حیای آن حضرت قابل تو صیف نیست، زهد پیامبر با احدی قابل مقایسه نمی باشد، فقیر و غنی در منظر آن حضرت هیچ تفاوتی با هم ندارند جز به تقوای الهی، همیشه حق بر زبانش جاری، لبخند بر لب، و متواضع‌ترین مردم بود، آن قدر مهربان و نازک دل بود که همه مردم مشتاق زیارت آن حضرت بودند. در امانت داری سرآمد همه بود و در راستگویی از دوران جوانی لقب امین به او داده بودند، در زیبایی سیرت و صورت همتایی نداشت، به پیمانش وفادار بود و عفت کلام آن حضرت سر مشق همه نیکان بود. خوبی‌ها و فضایل و زیبایی‌های آن حضرت آن قدر فراوانند که برشمردن تمام ویژگی های اخلاقی پیامبر کاری بس دشوار است و ذکر همه آنها در این مختصر نمی گنجد. در ادامه به توصیف برخی از ویژگی های اخلاقی پیامبر اکرم (ص) می‌پردازیم.
رفتار پیامبر (ص) با همنشینان
خلق و خوی پیامبر اکرم (ص) آنقدر نرم بوده مردم او را برای خویش همچون پدری دلسوز و مهربان می‌دانستند، همه مردم نزد او از نظر حقوق در یک درجه قرار داشتند. پیامبر به کسی خیره نمی‌شد و نگاه خود را میان اصحابش تقسیم می‌نمود و به این و آن برابر نگاه می‌کرد. آن حضرت هیچگاه با چشم و ابرو اشاره نمی‌کردند. با هیچ کس، سخنی که مورد پسندش نبود بیان نمی‌کرد. خشونت و تندخویی نداشت، هرگز عیبجویی یا مداحی نمی‌کرد، از آنچه نمی پسندید تغافل می‌فرمود و در عین حال کسی را از خود مایوس نمی‌ساخت و دیگران را که بدان مایل بودند ناامید و مایوس نمی کرد، اگر اهل مجلس از چیزی به خنده می افتادند، پیامبر اکرم (ص) نیز می‌خندید و از آنچه که اظهار شگفتی می کردند، پیامبر هم شگفت زده می‌شد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر این بود که خود را از سه چیز محفوظ می‌داشت: مجادله کردن، پرگویی و کارهای بیهوده.
خشم و رضا
پیامبر (ص) هیچگاه به خاطر دنیا و آنچه مربوط به دنیا بود، خشمگین نمی‌شد و چون غضبناک می‌گشت هیچ چیز آتش غضبش را فرو نمی نشاند تا وقتی که او را در راه حق یاری کنند و هرگز برای امور شخصی خود خشمگین نمی‌شد. نقل شده است که پیغمبر خدا(ص) وقتی غضب می‌فرمود اگر ایستاده بود می‌نشست واگر نشسته بود به پشت می‌خوابید تا غضبش ساکن می‌شد. آن حضرت به خاطر خدا نه به خاطر خودش خشمگین می‌شد و فرمان خدا را اجرا می‌کرد اگر چه به زیان خود یا یکی از یارانش تمام می‌شد.
سپاس‌گزاری
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که نعمتهای الهی را بزرگ می‌انگاشت اگر چه بسیار اندک بود و هرگاه در مجلسی حاضر می‌شد ابتدا می‌فرمود: خداوندا پاک ومنزهی وستایش تو راست. گواهی دهم که معبودی جز تو نیست. از تو آمرزش می‌خواهم و به سوی تو بازگشت میکنم.
شکیبایی
رسول گرامی اسلام برای خدا و در راه اجرای رسالت خویش، آزار و اذیت‌های فراوانی تحمل کرد. در نبرد احد صورتش زخمی شد و چهار دندان پیشین او شکست. یارانش از او خواستند تا دشمنانش را نفرین کند، ولی فرمود: «نفرین کننده برانگیخته نشدم، بلکه دعوتگر و بخشایش‌گر مبعوث شدم. خداوندگارا! قوم مرا هدایت کن؛ زیرا آنان نمی فهمند.»
در برابر فرد غریب بر سخن ناهنجارش سخت شکیبایی می‌کرد در مقابل سخنان خشن و تند و سوال های مردم تحمل به خرج می داد، حتی اگر یکی از اصحاب، سایل غریبی را عقب می‌راندند که مزاحم پیامبر نشود ناراحت می‌شد و می‌فرمود:«چون حاجتمندی را دیدید حاجتش را روا کنید» هرگز اجازه نمی‌داد کسی او را بسیار ستایش کند کلام هیچ کس را قطع نمی‌کرد مگر آنکه از حد خود تجاوز می‌نمود در این صورت یا برمی خاست یا او را از ادامه سخن نهی می‌فرمود.
سکوت رسول خدا
امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند: پیامبر در سکوت یکی از چهار حالت را داشت 1. بردبار، 2.حذر، 3. تقدیر، 4. تفکر، اما تقدیر و اندازه نگه داری‌اش در این بود که توجه و نگاه‌های خود و گوش دادن به سخنان ایشان را به همه مجلسیان یکسان تقسیم می‌کرد، اما تفکر او درباره جهان فانی و عالم باقی بود، حلم و بردباری بر او جمع آمده بود که نه چیزی او را خشمگین می‌نمود و نه او را از جای در می‌برد. حذر (و پرهیز) او در چهار چیز برای او جمع شده بود : دنبال کردن کارهای نیک، تا دیگران به او اقتدا کنند و ترک زشتی‌ها تا دیگران آنها را ترک نمایند، کوشش در کارهایی که موجب اصلاح امت بود و اقدام بر آنچه که خیر دنیا و آخرت آنان را فراهم می‌آورد.
امام حسین علیه السلام می فرماید: امام علی علیه السلام، فرمود:«رسول خدا زبان خود را نگاه می‌داشت مگر در مواردی که سخن گفتن ضروری بود.»
حیای پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) حجب و حیای ایشان بود. ابو سعید خدری میگوید : «رسول خدا (ص) از دختران پرده نشین با حیاتر بود، و اگر چیزی را دوست نمی داشت، از صورت مبارکش می‌شد فهمید» (مکارم الاخلاق :ص49)
ساده زیستی پیامبر
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که بر روی زمین می نشست و غذا می‌خورد و همانند بندگان می‌نشست و با دست خود کفش خود را وصله می‌زد و جامه خود را با دست می‌دوخت و بر دراز گوش برهنه سوار می‌شد و دیگری را نیز پشت سرش سوار می‌کرد (نهج البلاغه :ص301).
با دیگران انس می‌گرفت و بین دیگران الفت برقرار می‌کرد. از اصحاب خود دل جویی می کرد و از مردم و احوال و روزگار آنها پرسش می کرد. هر چیز نیکو را گرامی می‌داشت و آن را تقویت می‌کرد، و زشت را بسی نازیبا می‌شمرد و آن را نکوهش می‌کرد.
میانه روی
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) میانه روی ایشان در کارها بود؛ یک لحظه غفلت نمی‌کرد که مبادا دیگران دچار غفلت شده باشند یا از راه راست، به در رفته باشند. درباره حق کوتاهی نمی‌کرد و از آن تجاوز نمی‌فرمود.
ادب ورزی
آن حضرت در جنگ بدر مسمانان را از دشنام گویی به کشتگان دشمن بر حذر داشت و فرمود: به ایشان دشنام مدهید که این کار شما بر کشتگان تاثیری ندارد و بازماندگانشان را آزار میدهد، آگاه باشید که بددهنی، فرو مایگی است.
ایشان همچنین می‌فرماید: به کسی دشنام مده، اگر دیگری به دروغ به تو دشنام داد، تو او را به چیزی که می‌دانی بددهنی نکن. در این صورت، پاداش از آن تو و گناه از آن اوست.
امانت داری
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از طلوع خورشید اسلام و پس از آن نیز میان همگان به «امین» مشهور بود. خود می فرمود: سه چیز است که آفریدگار اجازه شکستن آنها را به کسی نداده است. یکی از آنها، بازپس دادن امانت به صاحبش است؛ چه نیکو کار باشد چه گنهکار.
در حدیثی از ایشان می خوانیم «امانت را به کسی که تو را امین قرار داده است، باز پس ده و به کسی که به تو خیانت کرد، خیانت مکن».
حق گرایی
حق گرایی یکی دیگر از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) است. رسول خدا در شادمانی و خشم، جز حق نمی‌گفت و حق را اعمال می‌کرد، اگر چه در ظاهر به ضرر خودش یا دوستانش بود. آن حضرت به یارانش سفارش می‌کرد: «سخن حق را از هر که شنیدی بپذیر؛ گرچه دشمن بیگانه باشد و ناحق را از هر کس شنیدی نپذیر؛ گر چه دوست نزدیک تو باشد».
بر دسته شمشیرش نوشته شده بود: «حق را بگو؛ گر چه (در ظاهر) به زیان تو باشد».
گذشت
پیامبر رحمت، هم خود آراسته به عفو بود و هم دیگران را به گذشت سفارش می کرد:«گذشت کنید، همانا عفو، جز بر ارج بنده نمی افزاید. پس یکدیگر را عفو کنید تا خداوند ارجمندتان کند».
هرگز در ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) دیده نشد که به خاطرخویش از کسی انتقام گرفته باشد. گذشت همواره در اولویت رفتاری ایشان بود و در هر مجلسی امت خود را به عفو دیگران فرمان می داد: «مردی به خاطر خدا از ستمی که بر او رفته است نمی‌گذرد، جز آنکه روز رستاخیز پروردگار بر ارجمندی‌اش بیفزاید» و به همه سفارش می کرد همدیگر را ببخشند تا کینه از میان برخیزد.
پرهیز از فال بد
دوست داشتن فال خوب و اکراه از فال بد نیز یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود.
ایمان و دین باوری
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله خود، تندیس ایمان بود و قافله سالار دین باوری. ایشان می‌فرمود: «دین باور نیرومند، نزد خداوند از مومن ضعیف بهتر و محبوب‌تر است». این بزرگوار در حدیثی می‌فرماید: «سزاوار است در دین باور هشت ویژگی باشد: آرامش در آشوب‌ها؛ شکیبایی در ناگواری‌ها؛ سپاس‌گزاری در آسایش؛ قناعت به آنچه خدای والا روزی‌اش کرده است؛ ستم نکردن بر دشمنان؛ تحمیل نکردن بر دوستان؛ پیکرش از او در رنج باشد و مردم از وی در آسایش باشند».
پیامبر نسبت به خدا از همگان پروای بیشتری داشت. در شناخت خدا از همه داناتر و در اطاعت از خداوند از همه نیرومندتر و در عبادت خدا شکیبا‌تر و محبتش به خدا از دیگران بیشتر و زهدش از همه زیادتر بود. انقدر به نماز می‌ایستاد که کف پاهایش از کثرت نماز شکافته می‌شد. وقتی به نماز می‌ایستاد اشکهایش روان می‌شد. از صدای گریه وناله‌اش زمینی که روی آن نماز میخواند می لرزید.
حفاظت از زبان
ایمان هیچ بنده‌ای پابرجا و راست نخواهد شد، مگر اینکه دلش راست شود ودلی به راه راست نخواهد رفت، جز آنکه زبان او راست شود. از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که در همه حال مراقب زبان خویش بود. ایشان می‌فرماید: «بنده به اوج ایمان نمی‌رسد، جز آنکه زبان خویش را نگه دارد».
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی نقل است: «من ضامن خانه ای در بالای بهشت، خانه ای در میانه بهشت و خانه ای در ورودی بهشت برای کسی هستم که ستیزه جویی گفتاری را رها کند؛ گرچه بر حق باشد». اثبات کردن نکته‌ای که هیچ سودی ندارد و ادامه کشمکش، به کدورت‌ها و گسستن دوستی‌ها می‌انجامد.
خدمات اجتماعی
برگزیده‌ترین افراد نزد پیامبر، با فضیلت ترین (باتقوا ترین و داناترین) و خیرخواه‌ترین آنان بودند و بزرگترین منزلت را کسانی نزد او داشتند که بیشتر به دیگران یاری می‌رساندند. پیامبر می‌فرماید: «شخصی که برای رفع نیاز دنیایی آسیب دیده‌ای با وی همراه شود، پروردگار ضمانت میدهد که او را از دورویی و آتش دوزخ برهاند و نیز هفتاد نیاز این جهان او را تامین میکند و همچنان غوطه‌ور در لطف خداوند والاست تا برگردد».
ایشان در حدیثی دیگر می فرماید:«اینکه دوست دین باور خویش را برای انجام دادن کاری یاری کنم، برایم از یک ماه روزه و اعتکاف در مسجدالحرام محبوب تر است». رسول خدا صلی الله علیه و آله در کلامی دیگر سفارش می کند: «آگاه باشید! کسی که اندوهی از غم‌های دنیا را از مومن بزداید، پروردگار هفتاد و دو غم آن جهان و هفتاد و دو غم این جهان را از او می‌زداید».
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) و فعالیت‌های اجتماعی پیامبر این بود که از بیمار، هر کس که بود و به هر نحو عیادت می‌کرد وبه تشییع جنازه مردگان می‌رفت.
هدیه
هدیه دادن یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان نه تنها مردم را به هدیه دادن متقابل فرمان می‌داد، بلکه می فرمود: «به کسی که به تو هدیه نمی‌دهد نیز هدیه بده» و باز می فرمود: «هدیه کینه‌ها را می‌برد و دوستی را تجدید و تثبیت میکند».
از رسول خدا (ص) در حدیثی نقل است: «در هدیه دادن، میان فرزندان خویش مساوات را رعایت کنید. من اگر می‌خواستم کسی را برتری دهم، زنان را برتری می‌دادم».
پیامبر و بهداشت
پیامبر گرامی دندان‌هایش را مسواک می‌کرد و بوی خوش به کار می‌برد، به طوری که از دور نیز بوی خوش او را در می‌یافتند. شخصی که با وی همنیشینی یا مصافحه کرده بود به نیکی شناخته می‌شد زیرا بوی خوش عطر پیامبر از وی نیز به مشام می‌رسید.
جناب رسول اکرم (ص) آب وضو و مسواک خود را شبها بالای سر مبارک می‌گذاشت و سر ظرف اب وضو را با چیزی می‌پوشاند و وقتی از خواب بیدار می‌شد مسواک می‌کرد و وضو می‌گرفت و چهار رکعت نماز میخواند.
مهربانی پیامبر
مهربانی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که بسیار نمود داشت. رسول اکرم (ص) آنقدر مهربان بودند که برای این کافرهایی که مسلمان نمی‌شدند نیز غصه می‌خوردند. تا آنجایی که در قرآن آمده: «مثل اینکه می‌خواهی خودت را برای اینها هلاک کنی». پیامبر می‌خواست که همه عالم به نور برسند.
تواضع
رسول خدا (ص) که علمش از وحی الهی ماخوذ بود و روحش به قدری بزرگ بود که یک تنه غلبه بر روحیات میلیون‌ها میلیون بشر کرد و تمام عادات جاهلیت و ادعان باطله را زیر پا گذاشت، ختم دایره نبوت به وجود شریفش شد سلطان دنیا و آخرت و متصرف در تمام عوالم بود تواضعش با بندگان خدا از همه کس بیشتر بود. کراهت داشت که اصحاب برای احترام او به پا خیزند. وقتی وارد مجلس می‌شد پایین می‌نشست. روی زمین طعام میل می‌فرمود و روی زمین می‌نشست، به فقرا به دو دست خود عطا می‌فرمود.
بیشتر به حالت تواضع می‌نشست. یعنی زانوانش را با دو دست بغل می‌کرد و تا اخر مجلس می‌نشست. هیچ گاه دیده نشد در میان یارانش پاهایش را دراز کند. بیشتر رو به قبله می‌نشست. هر کس را که بر وی وارد می‌شد گرامی می داشت وگاهی اوقات برای افرادی که از بستگان او هم نبودند جامه‌اش را برای نشستن می‌گستراند. گلیم را زیر پای کسی می‌انداخت که بر وی وارد شده بود و اگر آن فرد نمی‌پذیرفت ان قدر اصرار می‌کرد تا بپذیرد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که در کار خانه با اهل خانه خود شرکت می‌کرد. و به دست مبارک گوسفندان را می‌دوشید. جامه وکفش خود را می‌دوخت وبا خادم خود آسیاب می‌کرد وخمیر می‌نمود. بضاعت خود را به دست مبارک می‌برد و هیچ گاه حشم و خدم برای خود نمی گرفت و با فقرا و مساکین مجالست می‌کرد و هم‌غذا می‌شد.
احترام به دیگران
احترام گذاشتن به دیگران از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان با هر کس که دیدار می‌کرد در سلام گفتن سبقت می‌جست. هر کس برای کاری در کنار او بود صبر می‌کرد تا وی جدا شود. به هر یک از یارانش که بر می‌خورد دستش را برای مصافحه دراز می‌کرد و آنگاه دست او را می‌گرفت و انگشتانش را در انگشتان او فرو می‌برد و آنگاه دست دیگرش را بر روی دست او می‌نهاد. اگر به نماز ایستاده بود و کسی برای کاری نزد وی می‌آمد نمازش را زودتر تمام می‌کرد و آنگاه رو به شخص کرده می‌گفت: آیا کاری دارید؟ وچون حاجت او را روا می‌کرد دوباره به نماز می‌ایستاد.
هر کس به سخن پیامبر گوش می‌سپرد گمان می‌برد که وی در نظر پیامبر گرامی‌ترین مردمان است تا آنجا که هر کس در محضر او می‌نشست از چهره و نگاه مبارک پیامبر برخوردار می‌شد. برای احترام و گرامی داشت یارانش آنان را به کنیه فرا میخواند و اگر کسی کنیه نداشت آن حضرت خود کنیه ای برای او تعیین می‌کرد.
شجاعت و مهربانی توام
او دلیرترین مردم بود و در عین حال خلق و خویش از دیگران ملایم‌تر و نسبش پاک بود. هر کس که او را می‌دید تحت تاثیر هیبت آن حضرت واقع می‌شد. هر کس با او رفت وآمد می‌کرد دوستش می‌داشت. او از تمام مردم بخشنده‌تر و در گفتار راستگوتر و در پناه دادن وفادارتر از همه بود.
بخشش پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بخشندگی ایشان بود. روزی مردی به نزدش آمد و چیزی درخواست کرد. پیامبر آنقدر به وی گوسفند بخشید که میان دو کوه را پر کرد. آن مرد به سوی قبیله‌اش بازگشت و گفت: اسلام آورید که محمد آنچنان می‌بخشد که گویی بیمی از تنگدستی ندارد.
او هر منکری را زشت می‌انگاشت و به هر خوبی فرمان می‌داد. بر او وبر دودمانش برترین و پاک ترین درودها و سلام‌ها باد.
ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص)
پیامبر اکرم اقیانوس بی‌کران فضایل اخلاقی و مطالعه زندگینامه رسول خدا نشان میدهد که رفتارش پر از زیبایی‌هاست. پیامبری که رحمة للعالمین است و برای تکمیل مکارم اخلاق نازل شده است. نگاه کردن آن حضرت حکایت از عدالت درونی او دارد، رفتار کریمانه‌اش گویای بزرگی روح، و خشم و خشنودی اش تنها به خاطر رضایت پروردگارش بود. در مجلس دارای ادب، سکوتش دارای حکمت و حیای آن حضرت قابل تو صیف نیست، زهد پیامبر با احدی قابل مقایسه نمی باشد، فقیر و غنی در منظر آن حضرت هیچ تفاوتی با هم ندارند جز به تقوای الهی، همیشه حق بر زبانش جاری، لبخند بر لب، و متواضع‌ترین مردم بود، آن قدر مهربان و نازک دل بود که همه مردم مشتاق زیارت آن حضرت بودند. در امانت داری سرآمد همه بود و در راستگویی از دوران جوانی لقب امین به او داده بودند، در زیبایی سیرت و صورت همتایی نداشت، به پیمانش وفادار بود و عفت کلام آن حضرت سر مشق همه نیکان بود. خوبی‌ها و فضایل و زیبایی‌های آن حضرت آن قدر فراوانند که برشمردن تمام ویژگی های اخلاقی پیامبر کاری بس دشوار است و ذکر همه آنها در این مختصر نمی گنجد. در ادامه به توصیف برخی از ویژگی های اخلاقی پیامبر اکرم (ص) می‌پردازیم.
رفتار پیامبر (ص) با همنشینان
خلق و خوی پیامبر اکرم (ص) آنقدر نرم بوده مردم او را برای خویش همچون پدری دلسوز و مهربان می‌دانستند، همه مردم نزد او از نظر حقوق در یک درجه قرار داشتند. پیامبر به کسی خیره نمی‌شد و نگاه خود را میان اصحابش تقسیم می‌نمود و به این و آن برابر نگاه می‌کرد. آن حضرت هیچگاه با چشم و ابرو اشاره نمی‌کردند. با هیچ کس، سخنی که مورد پسندش نبود بیان نمی‌کرد. خشونت و تندخویی نداشت، هرگز عیبجویی یا مداحی نمی‌کرد، از آنچه نمی پسندید تغافل می‌فرمود و در عین حال کسی را از خود مایوس نمی‌ساخت و دیگران را که بدان مایل بودند ناامید و مایوس نمی کرد، اگر اهل مجلس از چیزی به خنده می افتادند، پیامبر اکرم (ص) نیز می‌خندید و از آنچه که اظهار شگفتی می کردند، پیامبر هم شگفت زده می‌شد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر این بود که خود را از سه چیز محفوظ می‌داشت: مجادله کردن، پرگویی و کارهای بیهوده.
خشم و رضا
پیامبر (ص) هیچگاه به خاطر دنیا و آنچه مربوط به دنیا بود، خشمگین نمی‌شد و چون غضبناک می‌گشت هیچ چیز آتش غضبش را فرو نمی نشاند تا وقتی که او را در راه حق یاری کنند و هرگز برای امور شخصی خود خشمگین نمی‌شد. نقل شده است که پیغمبر خدا(ص) وقتی غضب می‌فرمود اگر ایستاده بود می‌نشست واگر نشسته بود به پشت می‌خوابید تا غضبش ساکن می‌شد. آن حضرت به خاطر خدا نه به خاطر خودش خشمگین می‌شد و فرمان خدا را اجرا می‌کرد اگر چه به زیان خود یا یکی از یارانش تمام می‌شد.
سپاس‌گزاری
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که نعمتهای الهی را بزرگ می‌انگاشت اگر چه بسیار اندک بود و هرگاه در مجلسی حاضر می‌شد ابتدا می‌فرمود: خداوندا پاک ومنزهی وستایش تو راست. گواهی دهم که معبودی جز تو نیست. از تو آمرزش می‌خواهم و به سوی تو بازگشت میکنم.
شکیبایی
رسول گرامی اسلام برای خدا و در راه اجرای رسالت خویش، آزار و اذیت‌های فراوانی تحمل کرد. در نبرد احد صورتش زخمی شد و چهار دندان پیشین او شکست. یارانش از او خواستند تا دشمنانش را نفرین کند، ولی فرمود: «نفرین کننده برانگیخته نشدم، بلکه دعوتگر و بخشایش‌گر مبعوث شدم. خداوندگارا! قوم مرا هدایت کن؛ زیرا آنان نمی فهمند.»
در برابر فرد غریب بر سخن ناهنجارش سخت شکیبایی می‌کرد در مقابل سخنان خشن و تند و سوال های مردم تحمل به خرج می داد، حتی اگر یکی از اصحاب، سایل غریبی را عقب می‌راندند که مزاحم پیامبر نشود ناراحت می‌شد و می‌فرمود:«چون حاجتمندی را دیدید حاجتش را روا کنید» هرگز اجازه نمی‌داد کسی او را بسیار ستایش کند کلام هیچ کس را قطع نمی‌کرد مگر آنکه از حد خود تجاوز می‌نمود در این صورت یا برمی خاست یا او را از ادامه سخن نهی می‌فرمود.
سکوت رسول خدا
امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند: پیامبر در سکوت یکی از چهار حالت را داشت 1. بردبار، 2.حذر، 3. تقدیر، 4. تفکر، اما تقدیر و اندازه نگه داری‌اش در این بود که توجه و نگاه‌های خود و گوش دادن به سخنان ایشان را به همه مجلسیان یکسان تقسیم می‌کرد، اما تفکر او درباره جهان فانی و عالم باقی بود، حلم و بردباری بر او جمع آمده بود که نه چیزی او را خشمگین می‌نمود و نه او را از جای در می‌برد. حذر (و پرهیز) او در چهار چیز برای او جمع شده بود : دنبال کردن کارهای نیک، تا دیگران به او اقتدا کنند و ترک زشتی‌ها تا دیگران آنها را ترک نمایند، کوشش در کارهایی که موجب اصلاح امت بود و اقدام بر آنچه که خیر دنیا و آخرت آنان را فراهم می‌آورد.
امام حسین علیه السلام می فرماید: امام علی علیه السلام، فرمود:«رسول خدا زبان خود را نگاه می‌داشت مگر در مواردی که سخن گفتن ضروری بود.»
حیای پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) حجب و حیای ایشان بود. ابو سعید خدری میگوید : «رسول خدا (ص) از دختران پرده نشین با حیاتر بود، و اگر چیزی را دوست نمی داشت، از صورت مبارکش می‌شد فهمید» (مکارم الاخلاق :ص49)
ساده زیستی پیامبر
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که بر روی زمین می نشست و غذا می‌خورد و همانند بندگان می‌نشست و با دست خود کفش خود را وصله می‌زد و جامه خود را با دست می‌دوخت و بر دراز گوش برهنه سوار می‌شد و دیگری را نیز پشت سرش سوار می‌کرد (نهج البلاغه :ص301).
با دیگران انس می‌گرفت و بین دیگران الفت برقرار می‌کرد. از اصحاب خود دل جویی می کرد و از مردم و احوال و روزگار آنها پرسش می کرد. هر چیز نیکو را گرامی می‌داشت و آن را تقویت می‌کرد، و زشت را بسی نازیبا می‌شمرد و آن را نکوهش می‌کرد.
میانه روی
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) میانه روی ایشان در کارها بود؛ یک لحظه غفلت نمی‌کرد که مبادا دیگران دچار غفلت شده باشند یا از راه راست، به در رفته باشند. درباره حق کوتاهی نمی‌کرد و از آن تجاوز نمی‌فرمود.
ادب ورزی
آن حضرت در جنگ بدر مسمانان را از دشنام گویی به کشتگان دشمن بر حذر داشت و فرمود: به ایشان دشنام مدهید که این کار شما بر کشتگان تاثیری ندارد و بازماندگانشان را آزار میدهد، آگاه باشید که بددهنی، فرو مایگی است.
ایشان همچنین می‌فرماید: به کسی دشنام مده، اگر دیگری به دروغ به تو دشنام داد، تو او را به چیزی که می‌دانی بددهنی نکن. در این صورت، پاداش از آن تو و گناه از آن اوست.
امانت داری
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از طلوع خورشید اسلام و پس از آن نیز میان همگان به «امین» مشهور بود. خود می فرمود: سه چیز است که آفریدگار اجازه شکستن آنها را به کسی نداده است. یکی از آنها، بازپس دادن امانت به صاحبش است؛ چه نیکو کار باشد چه گنهکار.
در حدیثی از ایشان می خوانیم «امانت را به کسی که تو را امین قرار داده است، باز پس ده و به کسی که به تو خیانت کرد، خیانت مکن».
حق گرایی
حق گرایی یکی دیگر از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) است. رسول خدا در شادمانی و خشم، جز حق نمی‌گفت و حق را اعمال می‌کرد، اگر چه در ظاهر به ضرر خودش یا دوستانش بود. آن حضرت به یارانش سفارش می‌کرد: «سخن حق را از هر که شنیدی بپذیر؛ گرچه دشمن بیگانه باشد و ناحق را از هر کس شنیدی نپذیر؛ گر چه دوست نزدیک تو باشد».
بر دسته شمشیرش نوشته شده بود: «حق را بگو؛ گر چه (در ظاهر) به زیان تو باشد».
گذشت
پیامبر رحمت، هم خود آراسته به عفو بود و هم دیگران را به گذشت سفارش می کرد:«گذشت کنید، همانا عفو، جز بر ارج بنده نمی افزاید. پس یکدیگر را عفو کنید تا خداوند ارجمندتان کند».
هرگز در ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) دیده نشد که به خاطرخویش از کسی انتقام گرفته باشد. گذشت همواره در اولویت رفتاری ایشان بود و در هر مجلسی امت خود را به عفو دیگران فرمان می داد: «مردی به خاطر خدا از ستمی که بر او رفته است نمی‌گذرد، جز آنکه روز رستاخیز پروردگار بر ارجمندی‌اش بیفزاید» و به همه سفارش می کرد همدیگر را ببخشند تا کینه از میان برخیزد.
پرهیز از فال بد
دوست داشتن فال خوب و اکراه از فال بد نیز یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود.
ایمان و دین باوری
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله خود، تندیس ایمان بود و قافله سالار دین باوری. ایشان می‌فرمود: «دین باور نیرومند، نزد خداوند از مومن ضعیف بهتر و محبوب‌تر است». این بزرگوار در حدیثی می‌فرماید: «سزاوار است در دین باور هشت ویژگی باشد: آرامش در آشوب‌ها؛ شکیبایی در ناگواری‌ها؛ سپاس‌گزاری در آسایش؛ قناعت به آنچه خدای والا روزی‌اش کرده است؛ ستم نکردن بر دشمنان؛ تحمیل نکردن بر دوستان؛ پیکرش از او در رنج باشد و مردم از وی در آسایش باشند».
پیامبر نسبت به خدا از همگان پروای بیشتری داشت. در شناخت خدا از همه داناتر و در اطاعت از خداوند از همه نیرومندتر و در عبادت خدا شکیبا‌تر و محبتش به خدا از دیگران بیشتر و زهدش از همه زیادتر بود. انقدر به نماز می‌ایستاد که کف پاهایش از کثرت نماز شکافته می‌شد. وقتی به نماز می‌ایستاد اشکهایش روان می‌شد. از صدای گریه وناله‌اش زمینی که روی آن نماز میخواند می لرزید.
حفاظت از زبان
ایمان هیچ بنده‌ای پابرجا و راست نخواهد شد، مگر اینکه دلش راست شود ودلی به راه راست نخواهد رفت، جز آنکه زبان او راست شود. از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که در همه حال مراقب زبان خویش بود. ایشان می‌فرماید: «بنده به اوج ایمان نمی‌رسد، جز آنکه زبان خویش را نگه دارد».
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی نقل است: «من ضامن خانه ای در بالای بهشت، خانه ای در میانه بهشت و خانه ای در ورودی بهشت برای کسی هستم که ستیزه جویی گفتاری را رها کند؛ گرچه بر حق باشد». اثبات کردن نکته‌ای که هیچ سودی ندارد و ادامه کشمکش، به کدورت‌ها و گسستن دوستی‌ها می‌انجامد.
خدمات اجتماعی
برگزیده‌ترین افراد نزد پیامبر، با فضیلت ترین (باتقوا ترین و داناترین) و خیرخواه‌ترین آنان بودند و بزرگترین منزلت را کسانی نزد او داشتند که بیشتر به دیگران یاری می‌رساندند. پیامبر می‌فرماید: «شخصی که برای رفع نیاز دنیایی آسیب دیده‌ای با وی همراه شود، پروردگار ضمانت میدهد که او را از دورویی و آتش دوزخ برهاند و نیز هفتاد نیاز این جهان او را تامین میکند و همچنان غوطه‌ور در لطف خداوند والاست تا برگردد».
ایشان در حدیثی دیگر می فرماید:«اینکه دوست دین باور خویش را برای انجام دادن کاری یاری کنم، برایم از یک ماه روزه و اعتکاف در مسجدالحرام محبوب تر است». رسول خدا صلی الله علیه و آله در کلامی دیگر سفارش می کند: «آگاه باشید! کسی که اندوهی از غم‌های دنیا را از مومن بزداید، پروردگار هفتاد و دو غم آن جهان و هفتاد و دو غم این جهان را از او می‌زداید».
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) و فعالیت‌های اجتماعی پیامبر این بود که از بیمار، هر کس که بود و به هر نحو عیادت می‌کرد وبه تشییع جنازه مردگان می‌رفت.
هدیه
هدیه دادن یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان نه تنها مردم را به هدیه دادن متقابل فرمان می‌داد، بلکه می فرمود: «به کسی که به تو هدیه نمی‌دهد نیز هدیه بده» و باز می فرمود: «هدیه کینه‌ها را می‌برد و دوستی را تجدید و تثبیت میکند».
از رسول خدا (ص) در حدیثی نقل است: «در هدیه دادن، میان فرزندان خویش مساوات را رعایت کنید. من اگر می‌خواستم کسی را برتری دهم، زنان را برتری می‌دادم».
پیامبر و بهداشت
پیامبر گرامی دندان‌هایش را مسواک می‌کرد و بوی خوش به کار می‌برد، به طوری که از دور نیز بوی خوش او را در می‌یافتند. شخصی که با وی همنیشینی یا مصافحه کرده بود به نیکی شناخته می‌شد زیرا بوی خوش عطر پیامبر از وی نیز به مشام می‌رسید.
جناب رسول اکرم (ص) آب وضو و مسواک خود را شبها بالای سر مبارک می‌گذاشت و سر ظرف اب وضو را با چیزی می‌پوشاند و وقتی از خواب بیدار می‌شد مسواک می‌کرد و وضو می‌گرفت و چهار رکعت نماز میخواند.
مهربانی پیامبر
مهربانی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که بسیار نمود داشت. رسول اکرم (ص) آنقدر مهربان بودند که برای این کافرهایی که مسلمان نمی‌شدند نیز غصه می‌خوردند. تا آنجایی که در قرآن آمده: «مثل اینکه می‌خواهی خودت را برای اینها هلاک کنی». پیامبر می‌خواست که همه عالم به نور برسند.
تواضع
رسول خدا (ص) که علمش از وحی الهی ماخوذ بود و روحش به قدری بزرگ بود که یک تنه غلبه بر روحیات میلیون‌ها میلیون بشر کرد و تمام عادات جاهلیت و ادعان باطله را زیر پا گذاشت، ختم دایره نبوت به وجود شریفش شد سلطان دنیا و آخرت و متصرف در تمام عوالم بود تواضعش با بندگان خدا از همه کس بیشتر بود. کراهت داشت که اصحاب برای احترام او به پا خیزند. وقتی وارد مجلس می‌شد پایین می‌نشست. روی زمین طعام میل می‌فرمود و روی زمین می‌نشست، به فقرا به دو دست خود عطا می‌فرمود.
بیشتر به حالت تواضع می‌نشست. یعنی زانوانش را با دو دست بغل می‌کرد و تا اخر مجلس می‌نشست. هیچ گاه دیده نشد در میان یارانش پاهایش را دراز کند. بیشتر رو به قبله می‌نشست. هر کس را که بر وی وارد می‌شد گرامی می داشت وگاهی اوقات برای افرادی که از بستگان او هم نبودند جامه‌اش را برای نشستن می‌گستراند. گلیم را زیر پای کسی می‌انداخت که بر وی وارد شده بود و اگر آن فرد نمی‌پذیرفت ان قدر اصرار می‌کرد تا بپذیرد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که در کار خانه با اهل خانه خود شرکت می‌کرد. و به دست مبارک گوسفندان را می‌دوشید. جامه وکفش خود را می‌دوخت وبا خادم خود آسیاب می‌کرد وخمیر می‌نمود. بضاعت خود را به دست مبارک می‌برد و هیچ گاه حشم و خدم برای خود نمی گرفت و با فقرا و مساکین مجالست می‌کرد و هم‌غذا می‌شد.
احترام به دیگران
احترام گذاشتن به دیگران از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان با هر کس که دیدار می‌کرد در سلام گفتن سبقت می‌جست. هر کس برای کاری در کنار او بود صبر می‌کرد تا وی جدا شود. به هر یک از یارانش که بر می‌خورد دستش را برای مصافحه دراز می‌کرد و آنگاه دست او را می‌گرفت و انگشتانش را در انگشتان او فرو می‌برد و آنگاه دست دیگرش را بر روی دست او می‌نهاد. اگر به نماز ایستاده بود و کسی برای کاری نزد وی می‌آمد نمازش را زودتر تمام می‌کرد و آنگاه رو به شخص کرده می‌گفت: آیا کاری دارید؟ وچون حاجت او را روا می‌کرد دوباره به نماز می‌ایستاد.
هر کس به سخن پیامبر گوش می‌سپرد گمان می‌برد که وی در نظر پیامبر گرامی‌ترین مردمان است تا آنجا که هر کس در محضر او می‌نشست از چهره و نگاه مبارک پیامبر برخوردار می‌شد. برای احترام و گرامی داشت یارانش آنان را به کنیه فرا میخواند و اگر کسی کنیه نداشت آن حضرت خود کنیه ای برای او تعیین می‌کرد.
شجاعت و مهربانی توام
او دلیرترین مردم بود و در عین حال خلق و خویش از دیگران ملایم‌تر و نسبش پاک بود. هر کس که او را می‌دید تحت تاثیر هیبت آن حضرت واقع می‌شد. هر کس با او رفت وآمد می‌کرد دوستش می‌داشت. او از تمام مردم بخشنده‌تر و در گفتار راستگوتر و در پناه دادن وفادارتر از همه بود.
بخشش پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بخشندگی ایشان بود. روزی مردی به نزدش آمد و چیزی درخواست کرد. پیامبر آنقدر به وی گوسفند بخشید که میان دو کوه را پر کرد. آن مرد به سوی قبیله‌اش بازگشت و گفت: اسلام آورید که محمد آنچنان می‌بخشد که گویی بیمی از تنگدستی ندارد.
او هر منکری را زشت می‌انگاشت و به هر خوبی فرمان می‌داد. بر او وبر دودمانش برترین و پاک ترین درودها و سلام‌ها باد.
ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص)
پیامبر اکرم اقیانوس بی‌کران فضایل اخلاقی و مطالعه زندگینامه رسول خدا نشان میدهد که رفتارش پر از زیبایی‌هاست. پیامبری که رحمة للعالمین است و برای تکمیل مکارم اخلاق نازل شده است. نگاه کردن آن حضرت حکایت از عدالت درونی او دارد، رفتار کریمانه‌اش گویای بزرگی روح، و خشم و خشنودی اش تنها به خاطر رضایت پروردگارش بود. در مجلس دارای ادب، سکوتش دارای حکمت و حیای آن حضرت قابل تو صیف نیست، زهد پیامبر با احدی قابل مقایسه نمی باشد، فقیر و غنی در منظر آن حضرت هیچ تفاوتی با هم ندارند جز به تقوای الهی، همیشه حق بر زبانش جاری، لبخند بر لب، و متواضع‌ترین مردم بود، آن قدر مهربان و نازک دل بود که همه مردم مشتاق زیارت آن حضرت بودند. در امانت داری سرآمد همه بود و در راستگویی از دوران جوانی لقب امین به او داده بودند، در زیبایی سیرت و صورت همتایی نداشت، به پیمانش وفادار بود و عفت کلام آن حضرت سر مشق همه نیکان بود. خوبی‌ها و فضایل و زیبایی‌های آن حضرت آن قدر فراوانند که برشمردن تمام ویژگی های اخلاقی پیامبر کاری بس دشوار است و ذکر همه آنها در این مختصر نمی گنجد. در ادامه به توصیف برخی از ویژگی های اخلاقی پیامبر اکرم (ص) می‌پردازیم.
رفتار پیامبر (ص) با همنشینان
خلق و خوی پیامبر اکرم (ص) آنقدر نرم بوده مردم او را برای خویش همچون پدری دلسوز و مهربان می‌دانستند، همه مردم نزد او از نظر حقوق در یک درجه قرار داشتند. پیامبر به کسی خیره نمی‌شد و نگاه خود را میان اصحابش تقسیم می‌نمود و به این و آن برابر نگاه می‌کرد. آن حضرت هیچگاه با چشم و ابرو اشاره نمی‌کردند. با هیچ کس، سخنی که مورد پسندش نبود بیان نمی‌کرد. خشونت و تندخویی نداشت، هرگز عیبجویی یا مداحی نمی‌کرد، از آنچه نمی پسندید تغافل می‌فرمود و در عین حال کسی را از خود مایوس نمی‌ساخت و دیگران را که بدان مایل بودند ناامید و مایوس نمی کرد، اگر اهل مجلس از چیزی به خنده می افتادند، پیامبر اکرم (ص) نیز می‌خندید و از آنچه که اظهار شگفتی می کردند، پیامبر هم شگفت زده می‌شد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر این بود که خود را از سه چیز محفوظ می‌داشت: مجادله کردن، پرگویی و کارهای بیهوده.
خشم و رضا
پیامبر (ص) هیچگاه به خاطر دنیا و آنچه مربوط به دنیا بود، خشمگین نمی‌شد و چون غضبناک می‌گشت هیچ چیز آتش غضبش را فرو نمی نشاند تا وقتی که او را در راه حق یاری کنند و هرگز برای امور شخصی خود خشمگین نمی‌شد. نقل شده است که پیغمبر خدا(ص) وقتی غضب می‌فرمود اگر ایستاده بود می‌نشست واگر نشسته بود به پشت می‌خوابید تا غضبش ساکن می‌شد. آن حضرت به خاطر خدا نه به خاطر خودش خشمگین می‌شد و فرمان خدا را اجرا می‌کرد اگر چه به زیان خود یا یکی از یارانش تمام می‌شد.
سپاس‌گزاری
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که نعمتهای الهی را بزرگ می‌انگاشت اگر چه بسیار اندک بود و هرگاه در مجلسی حاضر می‌شد ابتدا می‌فرمود: خداوندا پاک ومنزهی وستایش تو راست. گواهی دهم که معبودی جز تو نیست. از تو آمرزش می‌خواهم و به سوی تو بازگشت میکنم.
شکیبایی
رسول گرامی اسلام برای خدا و در راه اجرای رسالت خویش، آزار و اذیت‌های فراوانی تحمل کرد. در نبرد احد صورتش زخمی شد و چهار دندان پیشین او شکست. یارانش از او خواستند تا دشمنانش را نفرین کند، ولی فرمود: «نفرین کننده برانگیخته نشدم، بلکه دعوتگر و بخشایش‌گر مبعوث شدم. خداوندگارا! قوم مرا هدایت کن؛ زیرا آنان نمی فهمند.»
در برابر فرد غریب بر سخن ناهنجارش سخت شکیبایی می‌کرد در مقابل سخنان خشن و تند و سوال های مردم تحمل به خرج می داد، حتی اگر یکی از اصحاب، سایل غریبی را عقب می‌راندند که مزاحم پیامبر نشود ناراحت می‌شد و می‌فرمود:«چون حاجتمندی را دیدید حاجتش را روا کنید» هرگز اجازه نمی‌داد کسی او را بسیار ستایش کند کلام هیچ کس را قطع نمی‌کرد مگر آنکه از حد خود تجاوز می‌نمود در این صورت یا برمی خاست یا او را از ادامه سخن نهی می‌فرمود.
سکوت رسول خدا
امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند: پیامبر در سکوت یکی از چهار حالت را داشت 1. بردبار، 2.حذر، 3. تقدیر، 4. تفکر، اما تقدیر و اندازه نگه داری‌اش در این بود که توجه و نگاه‌های خود و گوش دادن به سخنان ایشان را به همه مجلسیان یکسان تقسیم می‌کرد، اما تفکر او درباره جهان فانی و عالم باقی بود، حلم و بردباری بر او جمع آمده بود که نه چیزی او را خشمگین می‌نمود و نه او را از جای در می‌برد. حذر (و پرهیز) او در چهار چیز برای او جمع شده بود : دنبال کردن کارهای نیک، تا دیگران به او اقتدا کنند و ترک زشتی‌ها تا دیگران آنها را ترک نمایند، کوشش در کارهایی که موجب اصلاح امت بود و اقدام بر آنچه که خیر دنیا و آخرت آنان را فراهم می‌آورد.
امام حسین علیه السلام می فرماید: امام علی علیه السلام، فرمود:«رسول خدا زبان خود را نگاه می‌داشت مگر در مواردی که سخن گفتن ضروری بود.»
حیای پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) حجب و حیای ایشان بود. ابو سعید خدری میگوید : «رسول خدا (ص) از دختران پرده نشین با حیاتر بود، و اگر چیزی را دوست نمی داشت، از صورت مبارکش می‌شد فهمید» (مکارم الاخلاق :ص49)
ساده زیستی پیامبر
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که بر روی زمین می نشست و غذا می‌خورد و همانند بندگان می‌نشست و با دست خود کفش خود را وصله می‌زد و جامه خود را با دست می‌دوخت و بر دراز گوش برهنه سوار می‌شد و دیگری را نیز پشت سرش سوار می‌کرد (نهج البلاغه :ص301).
با دیگران انس می‌گرفت و بین دیگران الفت برقرار می‌کرد. از اصحاب خود دل جویی می کرد و از مردم و احوال و روزگار آنها پرسش می کرد. هر چیز نیکو را گرامی می‌داشت و آن را تقویت می‌کرد، و زشت را بسی نازیبا می‌شمرد و آن را نکوهش می‌کرد.
میانه روی
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) میانه روی ایشان در کارها بود؛ یک لحظه غفلت نمی‌کرد که مبادا دیگران دچار غفلت شده باشند یا از راه راست، به در رفته باشند. درباره حق کوتاهی نمی‌کرد و از آن تجاوز نمی‌فرمود.
ادب ورزی
آن حضرت در جنگ بدر مسمانان را از دشنام گویی به کشتگان دشمن بر حذر داشت و فرمود: به ایشان دشنام مدهید که این کار شما بر کشتگان تاثیری ندارد و بازماندگانشان را آزار میدهد، آگاه باشید که بددهنی، فرو مایگی است.
ایشان همچنین می‌فرماید: به کسی دشنام مده، اگر دیگری به دروغ به تو دشنام داد، تو او را به چیزی که می‌دانی بددهنی نکن. در این صورت، پاداش از آن تو و گناه از آن اوست.
امانت داری
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از طلوع خورشید اسلام و پس از آن نیز میان همگان به «امین» مشهور بود. خود می فرمود: سه چیز است که آفریدگار اجازه شکستن آنها را به کسی نداده است. یکی از آنها، بازپس دادن امانت به صاحبش است؛ چه نیکو کار باشد چه گنهکار.
در حدیثی از ایشان می خوانیم «امانت را به کسی که تو را امین قرار داده است، باز پس ده و به کسی که به تو خیانت کرد، خیانت مکن».
حق گرایی
حق گرایی یکی دیگر از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) است. رسول خدا در شادمانی و خشم، جز حق نمی‌گفت و حق را اعمال می‌کرد، اگر چه در ظاهر به ضرر خودش یا دوستانش بود. آن حضرت به یارانش سفارش می‌کرد: «سخن حق را از هر که شنیدی بپذیر؛ گرچه دشمن بیگانه باشد و ناحق را از هر کس شنیدی نپذیر؛ گر چه دوست نزدیک تو باشد».
بر دسته شمشیرش نوشته شده بود: «حق را بگو؛ گر چه (در ظاهر) به زیان تو باشد».
گذشت
پیامبر رحمت، هم خود آراسته به عفو بود و هم دیگران را به گذشت سفارش می کرد:«گذشت کنید، همانا عفو، جز بر ارج بنده نمی افزاید. پس یکدیگر را عفو کنید تا خداوند ارجمندتان کند».
هرگز در ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) دیده نشد که به خاطرخویش از کسی انتقام گرفته باشد. گذشت همواره در اولویت رفتاری ایشان بود و در هر مجلسی امت خود را به عفو دیگران فرمان می داد: «مردی به خاطر خدا از ستمی که بر او رفته است نمی‌گذرد، جز آنکه روز رستاخیز پروردگار بر ارجمندی‌اش بیفزاید» و به همه سفارش می کرد همدیگر را ببخشند تا کینه از میان برخیزد.
پرهیز از فال بد
دوست داشتن فال خوب و اکراه از فال بد نیز یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود.
ایمان و دین باوری
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله خود، تندیس ایمان بود و قافله سالار دین باوری. ایشان می‌فرمود: «دین باور نیرومند، نزد خداوند از مومن ضعیف بهتر و محبوب‌تر است». این بزرگوار در حدیثی می‌فرماید: «سزاوار است در دین باور هشت ویژگی باشد: آرامش در آشوب‌ها؛ شکیبایی در ناگواری‌ها؛ سپاس‌گزاری در آسایش؛ قناعت به آنچه خدای والا روزی‌اش کرده است؛ ستم نکردن بر دشمنان؛ تحمیل نکردن بر دوستان؛ پیکرش از او در رنج باشد و مردم از وی در آسایش باشند».
پیامبر نسبت به خدا از همگان پروای بیشتری داشت. در شناخت خدا از همه داناتر و در اطاعت از خداوند از همه نیرومندتر و در عبادت خدا شکیبا‌تر و محبتش به خدا از دیگران بیشتر و زهدش از همه زیادتر بود. انقدر به نماز می‌ایستاد که کف پاهایش از کثرت نماز شکافته می‌شد. وقتی به نماز می‌ایستاد اشکهایش روان می‌شد. از صدای گریه وناله‌اش زمینی که روی آن نماز میخواند می لرزید.
حفاظت از زبان
ایمان هیچ بنده‌ای پابرجا و راست نخواهد شد، مگر اینکه دلش راست شود ودلی به راه راست نخواهد رفت، جز آنکه زبان او راست شود. از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که در همه حال مراقب زبان خویش بود. ایشان می‌فرماید: «بنده به اوج ایمان نمی‌رسد، جز آنکه زبان خویش را نگه دارد».
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی نقل است: «من ضامن خانه ای در بالای بهشت، خانه ای در میانه بهشت و خانه ای در ورودی بهشت برای کسی هستم که ستیزه جویی گفتاری را رها کند؛ گرچه بر حق باشد». اثبات کردن نکته‌ای که هیچ سودی ندارد و ادامه کشمکش، به کدورت‌ها و گسستن دوستی‌ها می‌انجامد.
خدمات اجتماعی
برگزیده‌ترین افراد نزد پیامبر، با فضیلت ترین (باتقوا ترین و داناترین) و خیرخواه‌ترین آنان بودند و بزرگترین منزلت را کسانی نزد او داشتند که بیشتر به دیگران یاری می‌رساندند. پیامبر می‌فرماید: «شخصی که برای رفع نیاز دنیایی آسیب دیده‌ای با وی همراه شود، پروردگار ضمانت میدهد که او را از دورویی و آتش دوزخ برهاند و نیز هفتاد نیاز این جهان او را تامین میکند و همچنان غوطه‌ور در لطف خداوند والاست تا برگردد».
ایشان در حدیثی دیگر می فرماید:«اینکه دوست دین باور خویش را برای انجام دادن کاری یاری کنم، برایم از یک ماه روزه و اعتکاف در مسجدالحرام محبوب تر است». رسول خدا صلی الله علیه و آله در کلامی دیگر سفارش می کند: «آگاه باشید! کسی که اندوهی از غم‌های دنیا را از مومن بزداید، پروردگار هفتاد و دو غم آن جهان و هفتاد و دو غم این جهان را از او می‌زداید».
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) و فعالیت‌های اجتماعی پیامبر این بود که از بیمار، هر کس که بود و به هر نحو عیادت می‌کرد وبه تشییع جنازه مردگان می‌رفت.
هدیه
هدیه دادن یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان نه تنها مردم را به هدیه دادن متقابل فرمان می‌داد، بلکه می فرمود: «به کسی که به تو هدیه نمی‌دهد نیز هدیه بده» و باز می فرمود: «هدیه کینه‌ها را می‌برد و دوستی را تجدید و تثبیت میکند».
از رسول خدا (ص) در حدیثی نقل است: «در هدیه دادن، میان فرزندان خویش مساوات را رعایت کنید. من اگر می‌خواستم کسی را برتری دهم، زنان را برتری می‌دادم».
پیامبر و بهداشت
پیامبر گرامی دندان‌هایش را مسواک می‌کرد و بوی خوش به کار می‌برد، به طوری که از دور نیز بوی خوش او را در می‌یافتند. شخصی که با وی همنیشینی یا مصافحه کرده بود به نیکی شناخته می‌شد زیرا بوی خوش عطر پیامبر از وی نیز به مشام می‌رسید.
جناب رسول اکرم (ص) آب وضو و مسواک خود را شبها بالای سر مبارک می‌گذاشت و سر ظرف اب وضو را با چیزی می‌پوشاند و وقتی از خواب بیدار می‌شد مسواک می‌کرد و وضو می‌گرفت و چهار رکعت نماز میخواند.
مهربانی پیامبر
مهربانی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که بسیار نمود داشت. رسول اکرم (ص) آنقدر مهربان بودند که برای این کافرهایی که مسلمان نمی‌شدند نیز غصه می‌خوردند. تا آنجایی که در قرآن آمده: «مثل اینکه می‌خواهی خودت را برای اینها هلاک کنی». پیامبر می‌خواست که همه عالم به نور برسند.
تواضع
رسول خدا (ص) که علمش از وحی الهی ماخوذ بود و روحش به قدری بزرگ بود که یک تنه غلبه بر روحیات میلیون‌ها میلیون بشر کرد و تمام عادات جاهلیت و ادعان باطله را زیر پا گذاشت، ختم دایره نبوت به وجود شریفش شد سلطان دنیا و آخرت و متصرف در تمام عوالم بود تواضعش با بندگان خدا از همه کس بیشتر بود. کراهت داشت که اصحاب برای احترام او به پا خیزند. وقتی وارد مجلس می‌شد پایین می‌نشست. روی زمین طعام میل می‌فرمود و روی زمین می‌نشست، به فقرا به دو دست خود عطا می‌فرمود.
بیشتر به حالت تواضع می‌نشست. یعنی زانوانش را با دو دست بغل می‌کرد و تا اخر مجلس می‌نشست. هیچ گاه دیده نشد در میان یارانش پاهایش را دراز کند. بیشتر رو به قبله می‌نشست. هر کس را که بر وی وارد می‌شد گرامی می داشت وگاهی اوقات برای افرادی که از بستگان او هم نبودند جامه‌اش را برای نشستن می‌گستراند. گلیم را زیر پای کسی می‌انداخت که بر وی وارد شده بود و اگر آن فرد نمی‌پذیرفت ان قدر اصرار می‌کرد تا بپذیرد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که در کار خانه با اهل خانه خود شرکت می‌کرد. و به دست مبارک گوسفندان را می‌دوشید. جامه وکفش خود را می‌دوخت وبا خادم خود آسیاب می‌کرد وخمیر می‌نمود. بضاعت خود را به دست مبارک می‌برد و هیچ گاه حشم و خدم برای خود نمی گرفت و با فقرا و مساکین مجالست می‌کرد و هم‌غذا می‌شد.
احترام به دیگران
احترام گذاشتن به دیگران از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان با هر کس که دیدار می‌کرد در سلام گفتن سبقت می‌جست. هر کس برای کاری در کنار او بود صبر می‌کرد تا وی جدا شود. به هر یک از یارانش که بر می‌خورد دستش را برای مصافحه دراز می‌کرد و آنگاه دست او را می‌گرفت و انگشتانش را در انگشتان او فرو می‌برد و آنگاه دست دیگرش را بر روی دست او می‌نهاد. اگر به نماز ایستاده بود و کسی برای کاری نزد وی می‌آمد نمازش را زودتر تمام می‌کرد و آنگاه رو به شخص کرده می‌گفت: آیا کاری دارید؟ وچون حاجت او را روا می‌کرد دوباره به نماز می‌ایستاد.
هر کس به سخن پیامبر گوش می‌سپرد گمان می‌برد که وی در نظر پیامبر گرامی‌ترین مردمان است تا آنجا که هر کس در محضر او می‌نشست از چهره و نگاه مبارک پیامبر برخوردار می‌شد. برای احترام و گرامی داشت یارانش آنان را به کنیه فرا میخواند و اگر کسی کنیه نداشت آن حضرت خود کنیه ای برای او تعیین می‌کرد.
شجاعت و مهربانی توام
او دلیرترین مردم بود و در عین حال خلق و خویش از دیگران ملایم‌تر و نسبش پاک بود. هر کس که او را می‌دید تحت تاثیر هیبت آن حضرت واقع می‌شد. هر کس با او رفت وآمد می‌کرد دوستش می‌داشت. او از تمام مردم بخشنده‌تر و در گفتار راستگوتر و در پناه دادن وفادارتر از همه بود.
بخشش پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بخشندگی ایشان بود. روزی مردی به نزدش آمد و چیزی درخواست کرد. پیامبر آنقدر به وی گوسفند بخشید که میان دو کوه را پر کرد. آن مرد به سوی قبیله‌اش بازگشت و گفت: اسلام آورید که محمد آنچنان می‌بخشد که گویی بیمی از تنگدستی ندارد.
او هر منکری را زشت می‌انگاشت و به هر خوبی فرمان می‌داد. بر او وبر دودمانش برترین و پاک ترین درودها و سلام‌ها باد.
ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص)
پیامبر اکرم اقیانوس بی‌کران فضایل اخلاقی و مطالعه زندگینامه رسول خدا نشان میدهد که رفتارش پر از زیبایی‌هاست. پیامبری که رحمة للعالمین است و برای تکمیل مکارم اخلاق نازل شده است. نگاه کردن آن حضرت حکایت از عدالت درونی او دارد، رفتار کریمانه‌اش گویای بزرگی روح، و خشم و خشنودی اش تنها به خاطر رضایت پروردگارش بود. در مجلس دارای ادب، سکوتش دارای حکمت و حیای آن حضرت قابل تو صیف نیست، زهد پیامبر با احدی قابل مقایسه نمی باشد، فقیر و غنی در منظر آن حضرت هیچ تفاوتی با هم ندارند جز به تقوای الهی، همیشه حق بر زبانش جاری، لبخند بر لب، و متواضع‌ترین مردم بود، آن قدر مهربان و نازک دل بود که همه مردم مشتاق زیارت آن حضرت بودند. در امانت داری سرآمد همه بود و در راستگویی از دوران جوانی لقب امین به او داده بودند، در زیبایی سیرت و صورت همتایی نداشت، به پیمانش وفادار بود و عفت کلام آن حضرت سر مشق همه نیکان بود. خوبی‌ها و فضایل و زیبایی‌های آن حضرت آن قدر فراوانند که برشمردن تمام ویژگی های اخلاقی پیامبر کاری بس دشوار است و ذکر همه آنها در این مختصر نمی گنجد. در ادامه به توصیف برخی از ویژگی های اخلاقی پیامبر اکرم (ص) می‌پردازیم.
رفتار پیامبر (ص) با همنشینان
خلق و خوی پیامبر اکرم (ص) آنقدر نرم بوده مردم او را برای خویش همچون پدری دلسوز و مهربان می‌دانستند، همه مردم نزد او از نظر حقوق در یک درجه قرار داشتند. پیامبر به کسی خیره نمی‌شد و نگاه خود را میان اصحابش تقسیم می‌نمود و به این و آن برابر نگاه می‌کرد. آن حضرت هیچگاه با چشم و ابرو اشاره نمی‌کردند. با هیچ کس، سخنی که مورد پسندش نبود بیان نمی‌کرد. خشونت و تندخویی نداشت، هرگز عیبجویی یا مداحی نمی‌کرد، از آنچه نمی پسندید تغافل می‌فرمود و در عین حال کسی را از خود مایوس نمی‌ساخت و دیگران را که بدان مایل بودند ناامید و مایوس نمی کرد، اگر اهل مجلس از چیزی به خنده می افتادند، پیامبر اکرم (ص) نیز می‌خندید و از آنچه که اظهار شگفتی می کردند، پیامبر هم شگفت زده می‌شد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر این بود که خود را از سه چیز محفوظ می‌داشت: مجادله کردن، پرگویی و کارهای بیهوده.
خشم و رضا
پیامبر (ص) هیچگاه به خاطر دنیا و آنچه مربوط به دنیا بود، خشمگین نمی‌شد و چون غضبناک می‌گشت هیچ چیز آتش غضبش را فرو نمی نشاند تا وقتی که او را در راه حق یاری کنند و هرگز برای امور شخصی خود خشمگین نمی‌شد. نقل شده است که پیغمبر خدا(ص) وقتی غضب می‌فرمود اگر ایستاده بود می‌نشست واگر نشسته بود به پشت می‌خوابید تا غضبش ساکن می‌شد. آن حضرت به خاطر خدا نه به خاطر خودش خشمگین می‌شد و فرمان خدا را اجرا می‌کرد اگر چه به زیان خود یا یکی از یارانش تمام می‌شد.
سپاس‌گزاری
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که نعمتهای الهی را بزرگ می‌انگاشت اگر چه بسیار اندک بود و هرگاه در مجلسی حاضر می‌شد ابتدا می‌فرمود: خداوندا پاک ومنزهی وستایش تو راست. گواهی دهم که معبودی جز تو نیست. از تو آمرزش می‌خواهم و به سوی تو بازگشت میکنم.
شکیبایی
رسول گرامی اسلام برای خدا و در راه اجرای رسالت خویش، آزار و اذیت‌های فراوانی تحمل کرد. در نبرد احد صورتش زخمی شد و چهار دندان پیشین او شکست. یارانش از او خواستند تا دشمنانش را نفرین کند، ولی فرمود: «نفرین کننده برانگیخته نشدم، بلکه دعوتگر و بخشایش‌گر مبعوث شدم. خداوندگارا! قوم مرا هدایت کن؛ زیرا آنان نمی فهمند.»
در برابر فرد غریب بر سخن ناهنجارش سخت شکیبایی می‌کرد در مقابل سخنان خشن و تند و سوال های مردم تحمل به خرج می داد، حتی اگر یکی از اصحاب، سایل غریبی را عقب می‌راندند که مزاحم پیامبر نشود ناراحت می‌شد و می‌فرمود:«چون حاجتمندی را دیدید حاجتش را روا کنید» هرگز اجازه نمی‌داد کسی او را بسیار ستایش کند کلام هیچ کس را قطع نمی‌کرد مگر آنکه از حد خود تجاوز می‌نمود در این صورت یا برمی خاست یا او را از ادامه سخن نهی می‌فرمود.
سکوت رسول خدا
امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند: پیامبر در سکوت یکی از چهار حالت را داشت 1. بردبار، 2.حذر، 3. تقدیر، 4. تفکر، اما تقدیر و اندازه نگه داری‌اش در این بود که توجه و نگاه‌های خود و گوش دادن به سخنان ایشان را به همه مجلسیان یکسان تقسیم می‌کرد، اما تفکر او درباره جهان فانی و عالم باقی بود، حلم و بردباری بر او جمع آمده بود که نه چیزی او را خشمگین می‌نمود و نه او را از جای در می‌برد. حذر (و پرهیز) او در چهار چیز برای او جمع شده بود : دنبال کردن کارهای نیک، تا دیگران به او اقتدا کنند و ترک زشتی‌ها تا دیگران آنها را ترک نمایند، کوشش در کارهایی که موجب اصلاح امت بود و اقدام بر آنچه که خیر دنیا و آخرت آنان را فراهم می‌آورد.
امام حسین علیه السلام می فرماید: امام علی علیه السلام، فرمود:«رسول خدا زبان خود را نگاه می‌داشت مگر در مواردی که سخن گفتن ضروری بود.»
حیای پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) حجب و حیای ایشان بود. ابو سعید خدری میگوید : «رسول خدا (ص) از دختران پرده نشین با حیاتر بود، و اگر چیزی را دوست نمی داشت، از صورت مبارکش می‌شد فهمید» (مکارم الاخلاق :ص49)
ساده زیستی پیامبر
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که بر روی زمین می نشست و غذا می‌خورد و همانند بندگان می‌نشست و با دست خود کفش خود را وصله می‌زد و جامه خود را با دست می‌دوخت و بر دراز گوش برهنه سوار می‌شد و دیگری را نیز پشت سرش سوار می‌کرد (نهج البلاغه :ص301).
با دیگران انس می‌گرفت و بین دیگران الفت برقرار می‌کرد. از اصحاب خود دل جویی می کرد و از مردم و احوال و روزگار آنها پرسش می کرد. هر چیز نیکو را گرامی می‌داشت و آن را تقویت می‌کرد، و زشت را بسی نازیبا می‌شمرد و آن را نکوهش می‌کرد.
میانه روی
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) میانه روی ایشان در کارها بود؛ یک لحظه غفلت نمی‌کرد که مبادا دیگران دچار غفلت شده باشند یا از راه راست، به در رفته باشند. درباره حق کوتاهی نمی‌کرد و از آن تجاوز نمی‌فرمود.
ادب ورزی
آن حضرت در جنگ بدر مسمانان را از دشنام گویی به کشتگان دشمن بر حذر داشت و فرمود: به ایشان دشنام مدهید که این کار شما بر کشتگان تاثیری ندارد و بازماندگانشان را آزار میدهد، آگاه باشید که بددهنی، فرو مایگی است.
ایشان همچنین می‌فرماید: به کسی دشنام مده، اگر دیگری به دروغ به تو دشنام داد، تو او را به چیزی که می‌دانی بددهنی نکن. در این صورت، پاداش از آن تو و گناه از آن اوست.
امانت داری
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از طلوع خورشید اسلام و پس از آن نیز میان همگان به «امین» مشهور بود. خود می فرمود: سه چیز است که آفریدگار اجازه شکستن آنها را به کسی نداده است. یکی از آنها، بازپس دادن امانت به صاحبش است؛ چه نیکو کار باشد چه گنهکار.
در حدیثی از ایشان می خوانیم «امانت را به کسی که تو را امین قرار داده است، باز پس ده و به کسی که به تو خیانت کرد، خیانت مکن».
حق گرایی
حق گرایی یکی دیگر از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) است. رسول خدا در شادمانی و خشم، جز حق نمی‌گفت و حق را اعمال می‌کرد، اگر چه در ظاهر به ضرر خودش یا دوستانش بود. آن حضرت به یارانش سفارش می‌کرد: «سخن حق را از هر که شنیدی بپذیر؛ گرچه دشمن بیگانه باشد و ناحق را از هر کس شنیدی نپذیر؛ گر چه دوست نزدیک تو باشد».
بر دسته شمشیرش نوشته شده بود: «حق را بگو؛ گر چه (در ظاهر) به زیان تو باشد».
گذشت
پیامبر رحمت، هم خود آراسته به عفو بود و هم دیگران را به گذشت سفارش می کرد:«گذشت کنید، همانا عفو، جز بر ارج بنده نمی افزاید. پس یکدیگر را عفو کنید تا خداوند ارجمندتان کند».
هرگز در ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) دیده نشد که به خاطرخویش از کسی انتقام گرفته باشد. گذشت همواره در اولویت رفتاری ایشان بود و در هر مجلسی امت خود را به عفو دیگران فرمان می داد: «مردی به خاطر خدا از ستمی که بر او رفته است نمی‌گذرد، جز آنکه روز رستاخیز پروردگار بر ارجمندی‌اش بیفزاید» و به همه سفارش می کرد همدیگر را ببخشند تا کینه از میان برخیزد.
پرهیز از فال بد
دوست داشتن فال خوب و اکراه از فال بد نیز یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود.
ایمان و دین باوری
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله خود، تندیس ایمان بود و قافله سالار دین باوری. ایشان می‌فرمود: «دین باور نیرومند، نزد خداوند از مومن ضعیف بهتر و محبوب‌تر است». این بزرگوار در حدیثی می‌فرماید: «سزاوار است در دین باور هشت ویژگی باشد: آرامش در آشوب‌ها؛ شکیبایی در ناگواری‌ها؛ سپاس‌گزاری در آسایش؛ قناعت به آنچه خدای والا روزی‌اش کرده است؛ ستم نکردن بر دشمنان؛ تحمیل نکردن بر دوستان؛ پیکرش از او در رنج باشد و مردم از وی در آسایش باشند».
پیامبر نسبت به خدا از همگان پروای بیشتری داشت. در شناخت خدا از همه داناتر و در اطاعت از خداوند از همه نیرومندتر و در عبادت خدا شکیبا‌تر و محبتش به خدا از دیگران بیشتر و زهدش از همه زیادتر بود. انقدر به نماز می‌ایستاد که کف پاهایش از کثرت نماز شکافته می‌شد. وقتی به نماز می‌ایستاد اشکهایش روان می‌شد. از صدای گریه وناله‌اش زمینی که روی آن نماز میخواند می لرزید.
حفاظت از زبان
ایمان هیچ بنده‌ای پابرجا و راست نخواهد شد، مگر اینکه دلش راست شود ودلی به راه راست نخواهد رفت، جز آنکه زبان او راست شود. از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که در همه حال مراقب زبان خویش بود. ایشان می‌فرماید: «بنده به اوج ایمان نمی‌رسد، جز آنکه زبان خویش را نگه دارد».
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی نقل است: «من ضامن خانه ای در بالای بهشت، خانه ای در میانه بهشت و خانه ای در ورودی بهشت برای کسی هستم که ستیزه جویی گفتاری را رها کند؛ گرچه بر حق باشد». اثبات کردن نکته‌ای که هیچ سودی ندارد و ادامه کشمکش، به کدورت‌ها و گسستن دوستی‌ها می‌انجامد.
خدمات اجتماعی
برگزیده‌ترین افراد نزد پیامبر، با فضیلت ترین (باتقوا ترین و داناترین) و خیرخواه‌ترین آنان بودند و بزرگترین منزلت را کسانی نزد او داشتند که بیشتر به دیگران یاری می‌رساندند. پیامبر می‌فرماید: «شخصی که برای رفع نیاز دنیایی آسیب دیده‌ای با وی همراه شود، پروردگار ضمانت میدهد که او را از دورویی و آتش دوزخ برهاند و نیز هفتاد نیاز این جهان او را تامین میکند و همچنان غوطه‌ور در لطف خداوند والاست تا برگردد».
ایشان در حدیثی دیگر می فرماید:«اینکه دوست دین باور خویش را برای انجام دادن کاری یاری کنم، برایم از یک ماه روزه و اعتکاف در مسجدالحرام محبوب تر است». رسول خدا صلی الله علیه و آله در کلامی دیگر سفارش می کند: «آگاه باشید! کسی که اندوهی از غم‌های دنیا را از مومن بزداید، پروردگار هفتاد و دو غم آن جهان و هفتاد و دو غم این جهان را از او می‌زداید».
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) و فعالیت‌های اجتماعی پیامبر این بود که از بیمار، هر کس که بود و به هر نحو عیادت می‌کرد وبه تشییع جنازه مردگان می‌رفت.
هدیه
هدیه دادن یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان نه تنها مردم را به هدیه دادن متقابل فرمان می‌داد، بلکه می فرمود: «به کسی که به تو هدیه نمی‌دهد نیز هدیه بده» و باز می فرمود: «هدیه کینه‌ها را می‌برد و دوستی را تجدید و تثبیت میکند».
از رسول خدا (ص) در حدیثی نقل است: «در هدیه دادن، میان فرزندان خویش مساوات را رعایت کنید. من اگر می‌خواستم کسی را برتری دهم، زنان را برتری می‌دادم».
پیامبر و بهداشت
پیامبر گرامی دندان‌هایش را مسواک می‌کرد و بوی خوش به کار می‌برد، به طوری که از دور نیز بوی خوش او را در می‌یافتند. شخصی که با وی همنیشینی یا مصافحه کرده بود به نیکی شناخته می‌شد زیرا بوی خوش عطر پیامبر از وی نیز به مشام می‌رسید.
جناب رسول اکرم (ص) آب وضو و مسواک خود را شبها بالای سر مبارک می‌گذاشت و سر ظرف اب وضو را با چیزی می‌پوشاند و وقتی از خواب بیدار می‌شد مسواک می‌کرد و وضو می‌گرفت و چهار رکعت نماز میخواند.
مهربانی پیامبر
مهربانی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که بسیار نمود داشت. رسول اکرم (ص) آنقدر مهربان بودند که برای این کافرهایی که مسلمان نمی‌شدند نیز غصه می‌خوردند. تا آنجایی که در قرآن آمده: «مثل اینکه می‌خواهی خودت را برای اینها هلاک کنی». پیامبر می‌خواست که همه عالم به نور برسند.
تواضع
رسول خدا (ص) که علمش از وحی الهی ماخوذ بود و روحش به قدری بزرگ بود که یک تنه غلبه بر روحیات میلیون‌ها میلیون بشر کرد و تمام عادات جاهلیت و ادعان باطله را زیر پا گذاشت، ختم دایره نبوت به وجود شریفش شد سلطان دنیا و آخرت و متصرف در تمام عوالم بود تواضعش با بندگان خدا از همه کس بیشتر بود. کراهت داشت که اصحاب برای احترام او به پا خیزند. وقتی وارد مجلس می‌شد پایین می‌نشست. روی زمین طعام میل می‌فرمود و روی زمین می‌نشست، به فقرا به دو دست خود عطا می‌فرمود.
بیشتر به حالت تواضع می‌نشست. یعنی زانوانش را با دو دست بغل می‌کرد و تا اخر مجلس می‌نشست. هیچ گاه دیده نشد در میان یارانش پاهایش را دراز کند. بیشتر رو به قبله می‌نشست. هر کس را که بر وی وارد می‌شد گرامی می داشت وگاهی اوقات برای افرادی که از بستگان او هم نبودند جامه‌اش را برای نشستن می‌گستراند. گلیم را زیر پای کسی می‌انداخت که بر وی وارد شده بود و اگر آن فرد نمی‌پذیرفت ان قدر اصرار می‌کرد تا بپذیرد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که در کار خانه با اهل خانه خود شرکت می‌کرد. و به دست مبارک گوسفندان را می‌دوشید. جامه وکفش خود را می‌دوخت وبا خادم خود آسیاب می‌کرد وخمیر می‌نمود. بضاعت خود را به دست مبارک می‌برد و هیچ گاه حشم و خدم برای خود نمی گرفت و با فقرا و مساکین مجالست می‌کرد و هم‌غذا می‌شد.
احترام به دیگران
احترام گذاشتن به دیگران از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان با هر کس که دیدار می‌کرد در سلام گفتن سبقت می‌جست. هر کس برای کاری در کنار او بود صبر می‌کرد تا وی جدا شود. به هر یک از یارانش که بر می‌خورد دستش را برای مصافحه دراز می‌کرد و آنگاه دست او را می‌گرفت و انگشتانش را در انگشتان او فرو می‌برد و آنگاه دست دیگرش را بر روی دست او می‌نهاد. اگر به نماز ایستاده بود و کسی برای کاری نزد وی می‌آمد نمازش را زودتر تمام می‌کرد و آنگاه رو به شخص کرده می‌گفت: آیا کاری دارید؟ وچون حاجت او را روا می‌کرد دوباره به نماز می‌ایستاد.
هر کس به سخن پیامبر گوش می‌سپرد گمان می‌برد که وی در نظر پیامبر گرامی‌ترین مردمان است تا آنجا که هر کس در محضر او می‌نشست از چهره و نگاه مبارک پیامبر برخوردار می‌شد. برای احترام و گرامی داشت یارانش آنان را به کنیه فرا میخواند و اگر کسی کنیه نداشت آن حضرت خود کنیه ای برای او تعیین می‌کرد.
شجاعت و مهربانی توام
او دلیرترین مردم بود و در عین حال خلق و خویش از دیگران ملایم‌تر و نسبش پاک بود. هر کس که او را می‌دید تحت تاثیر هیبت آن حضرت واقع می‌شد. هر کس با او رفت وآمد می‌کرد دوستش می‌داشت. او از تمام مردم بخشنده‌تر و در گفتار راستگوتر و در پناه دادن وفادارتر از همه بود.
بخشش پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بخشندگی ایشان بود. روزی مردی به نزدش آمد و چیزی درخواست کرد. پیامبر آنقدر به وی گوسفند بخشید که میان دو کوه را پر کرد. آن مرد به سوی قبیله‌اش بازگشت و گفت: اسلام آورید که محمد آنچنان می‌بخشد که گویی بیمی از تنگدستی ندارد.
او هر منکری را زشت می‌انگاشت و به هر خوبی فرمان می‌داد. بر او وبر دودمانش برترین و پاک ترین درودها و سلام‌ها باد.
ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص)
پیامبر اکرم اقیانوس بی‌کران فضایل اخلاقی و مطالعه زندگینامه رسول خدا نشان میدهد که رفتارش پر از زیبایی‌هاست. پیامبری که رحمة للعالمین است و برای تکمیل مکارم اخلاق نازل شده است. نگاه کردن آن حضرت حکایت از عدالت درونی او دارد، رفتار کریمانه‌اش گویای بزرگی روح، و خشم و خشنودی اش تنها به خاطر رضایت پروردگارش بود. در مجلس دارای ادب، سکوتش دارای حکمت و حیای آن حضرت قابل تو صیف نیست، زهد پیامبر با احدی قابل مقایسه نمی باشد، فقیر و غنی در منظر آن حضرت هیچ تفاوتی با هم ندارند جز به تقوای الهی، همیشه حق بر زبانش جاری، لبخند بر لب، و متواضع‌ترین مردم بود، آن قدر مهربان و نازک دل بود که همه مردم مشتاق زیارت آن حضرت بودند. در امانت داری سرآمد همه بود و در راستگویی از دوران جوانی لقب امین به او داده بودند، در زیبایی سیرت و صورت همتایی نداشت، به پیمانش وفادار بود و عفت کلام آن حضرت سر مشق همه نیکان بود. خوبی‌ها و فضایل و زیبایی‌های آن حضرت آن قدر فراوانند که برشمردن تمام ویژگی های اخلاقی پیامبر کاری بس دشوار است و ذکر همه آنها در این مختصر نمی گنجد. در ادامه به توصیف برخی از ویژگی های اخلاقی پیامبر اکرم (ص) می‌پردازیم.
رفتار پیامبر (ص) با همنشینان
خلق و خوی پیامبر اکرم (ص) آنقدر نرم بوده مردم او را برای خویش همچون پدری دلسوز و مهربان می‌دانستند، همه مردم نزد او از نظر حقوق در یک درجه قرار داشتند. پیامبر به کسی خیره نمی‌شد و نگاه خود را میان اصحابش تقسیم می‌نمود و به این و آن برابر نگاه می‌کرد. آن حضرت هیچگاه با چشم و ابرو اشاره نمی‌کردند. با هیچ کس، سخنی که مورد پسندش نبود بیان نمی‌کرد. خشونت و تندخویی نداشت، هرگز عیبجویی یا مداحی نمی‌کرد، از آنچه نمی پسندید تغافل می‌فرمود و در عین حال کسی را از خود مایوس نمی‌ساخت و دیگران را که بدان مایل بودند ناامید و مایوس نمی کرد، اگر اهل مجلس از چیزی به خنده می افتادند، پیامبر اکرم (ص) نیز می‌خندید و از آنچه که اظهار شگفتی می کردند، پیامبر هم شگفت زده می‌شد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر این بود که خود را از سه چیز محفوظ می‌داشت: مجادله کردن، پرگویی و کارهای بیهوده.
خشم و رضا
پیامبر (ص) هیچگاه به خاطر دنیا و آنچه مربوط به دنیا بود، خشمگین نمی‌شد و چون غضبناک می‌گشت هیچ چیز آتش غضبش را فرو نمی نشاند تا وقتی که او را در راه حق یاری کنند و هرگز برای امور شخصی خود خشمگین نمی‌شد. نقل شده است که پیغمبر خدا(ص) وقتی غضب می‌فرمود اگر ایستاده بود می‌نشست واگر نشسته بود به پشت می‌خوابید تا غضبش ساکن می‌شد. آن حضرت به خاطر خدا نه به خاطر خودش خشمگین می‌شد و فرمان خدا را اجرا می‌کرد اگر چه به زیان خود یا یکی از یارانش تمام می‌شد.
سپاس‌گزاری
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که نعمتهای الهی را بزرگ می‌انگاشت اگر چه بسیار اندک بود و هرگاه در مجلسی حاضر می‌شد ابتدا می‌فرمود: خداوندا پاک ومنزهی وستایش تو راست. گواهی دهم که معبودی جز تو نیست. از تو آمرزش می‌خواهم و به سوی تو بازگشت میکنم.
شکیبایی
رسول گرامی اسلام برای خدا و در راه اجرای رسالت خویش، آزار و اذیت‌های فراوانی تحمل کرد. در نبرد احد صورتش زخمی شد و چهار دندان پیشین او شکست. یارانش از او خواستند تا دشمنانش را نفرین کند، ولی فرمود: «نفرین کننده برانگیخته نشدم، بلکه دعوتگر و بخشایش‌گر مبعوث شدم. خداوندگارا! قوم مرا هدایت کن؛ زیرا آنان نمی فهمند.»
در برابر فرد غریب بر سخن ناهنجارش سخت شکیبایی می‌کرد در مقابل سخنان خشن و تند و سوال های مردم تحمل به خرج می داد، حتی اگر یکی از اصحاب، سایل غریبی را عقب می‌راندند که مزاحم پیامبر نشود ناراحت می‌شد و می‌فرمود:«چون حاجتمندی را دیدید حاجتش را روا کنید» هرگز اجازه نمی‌داد کسی او را بسیار ستایش کند کلام هیچ کس را قطع نمی‌کرد مگر آنکه از حد خود تجاوز می‌نمود در این صورت یا برمی خاست یا او را از ادامه سخن نهی می‌فرمود.
سکوت رسول خدا
امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند: پیامبر در سکوت یکی از چهار حالت را داشت 1. بردبار، 2.حذر، 3. تقدیر، 4. تفکر، اما تقدیر و اندازه نگه داری‌اش در این بود که توجه و نگاه‌های خود و گوش دادن به سخنان ایشان را به همه مجلسیان یکسان تقسیم می‌کرد، اما تفکر او درباره جهان فانی و عالم باقی بود، حلم و بردباری بر او جمع آمده بود که نه چیزی او را خشمگین می‌نمود و نه او را از جای در می‌برد. حذر (و پرهیز) او در چهار چیز برای او جمع شده بود : دنبال کردن کارهای نیک، تا دیگران به او اقتدا کنند و ترک زشتی‌ها تا دیگران آنها را ترک نمایند، کوشش در کارهایی که موجب اصلاح امت بود و اقدام بر آنچه که خیر دنیا و آخرت آنان را فراهم می‌آورد.
امام حسین علیه السلام می فرماید: امام علی علیه السلام، فرمود:«رسول خدا زبان خود را نگاه می‌داشت مگر در مواردی که سخن گفتن ضروری بود.»
حیای پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) حجب و حیای ایشان بود. ابو سعید خدری میگوید : «رسول خدا (ص) از دختران پرده نشین با حیاتر بود، و اگر چیزی را دوست نمی داشت، از صورت مبارکش می‌شد فهمید» (مکارم الاخلاق :ص49)
ساده زیستی پیامبر
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که بر روی زمین می نشست و غذا می‌خورد و همانند بندگان می‌نشست و با دست خود کفش خود را وصله می‌زد و جامه خود را با دست می‌دوخت و بر دراز گوش برهنه سوار می‌شد و دیگری را نیز پشت سرش سوار می‌کرد (نهج البلاغه :ص301).
با دیگران انس می‌گرفت و بین دیگران الفت برقرار می‌کرد. از اصحاب خود دل جویی می کرد و از مردم و احوال و روزگار آنها پرسش می کرد. هر چیز نیکو را گرامی می‌داشت و آن را تقویت می‌کرد، و زشت را بسی نازیبا می‌شمرد و آن را نکوهش می‌کرد.
میانه روی
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) میانه روی ایشان در کارها بود؛ یک لحظه غفلت نمی‌کرد که مبادا دیگران دچار غفلت شده باشند یا از راه راست، به در رفته باشند. درباره حق کوتاهی نمی‌کرد و از آن تجاوز نمی‌فرمود.
ادب ورزی
آن حضرت در جنگ بدر مسمانان را از دشنام گویی به کشتگان دشمن بر حذر داشت و فرمود: به ایشان دشنام مدهید که این کار شما بر کشتگان تاثیری ندارد و بازماندگانشان را آزار میدهد، آگاه باشید که بددهنی، فرو مایگی است.
ایشان همچنین می‌فرماید: به کسی دشنام مده، اگر دیگری به دروغ به تو دشنام داد، تو او را به چیزی که می‌دانی بددهنی نکن. در این صورت، پاداش از آن تو و گناه از آن اوست.
امانت داری
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از طلوع خورشید اسلام و پس از آن نیز میان همگان به «امین» مشهور بود. خود می فرمود: سه چیز است که آفریدگار اجازه شکستن آنها را به کسی نداده است. یکی از آنها، بازپس دادن امانت به صاحبش است؛ چه نیکو کار باشد چه گنهکار.
در حدیثی از ایشان می خوانیم «امانت را به کسی که تو را امین قرار داده است، باز پس ده و به کسی که به تو خیانت کرد، خیانت مکن».
حق گرایی
حق گرایی یکی دیگر از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) است. رسول خدا در شادمانی و خشم، جز حق نمی‌گفت و حق را اعمال می‌کرد، اگر چه در ظاهر به ضرر خودش یا دوستانش بود. آن حضرت به یارانش سفارش می‌کرد: «سخن حق را از هر که شنیدی بپذیر؛ گرچه دشمن بیگانه باشد و ناحق را از هر کس شنیدی نپذیر؛ گر چه دوست نزدیک تو باشد».
بر دسته شمشیرش نوشته شده بود: «حق را بگو؛ گر چه (در ظاهر) به زیان تو باشد».
گذشت
پیامبر رحمت، هم خود آراسته به عفو بود و هم دیگران را به گذشت سفارش می کرد:«گذشت کنید، همانا عفو، جز بر ارج بنده نمی افزاید. پس یکدیگر را عفو کنید تا خداوند ارجمندتان کند».
هرگز در ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) دیده نشد که به خاطرخویش از کسی انتقام گرفته باشد. گذشت همواره در اولویت رفتاری ایشان بود و در هر مجلسی امت خود را به عفو دیگران فرمان می داد: «مردی به خاطر خدا از ستمی که بر او رفته است نمی‌گذرد، جز آنکه روز رستاخیز پروردگار بر ارجمندی‌اش بیفزاید» و به همه سفارش می کرد همدیگر را ببخشند تا کینه از میان برخیزد.
پرهیز از فال بد
دوست داشتن فال خوب و اکراه از فال بد نیز یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود.
ایمان و دین باوری
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله خود، تندیس ایمان بود و قافله سالار دین باوری. ایشان می‌فرمود: «دین باور نیرومند، نزد خداوند از مومن ضعیف بهتر و محبوب‌تر است». این بزرگوار در حدیثی می‌فرماید: «سزاوار است در دین باور هشت ویژگی باشد: آرامش در آشوب‌ها؛ شکیبایی در ناگواری‌ها؛ سپاس‌گزاری در آسایش؛ قناعت به آنچه خدای والا روزی‌اش کرده است؛ ستم نکردن بر دشمنان؛ تحمیل نکردن بر دوستان؛ پیکرش از او در رنج باشد و مردم از وی در آسایش باشند».
پیامبر نسبت به خدا از همگان پروای بیشتری داشت. در شناخت خدا از همه داناتر و در اطاعت از خداوند از همه نیرومندتر و در عبادت خدا شکیبا‌تر و محبتش به خدا از دیگران بیشتر و زهدش از همه زیادتر بود. انقدر به نماز می‌ایستاد که کف پاهایش از کثرت نماز شکافته می‌شد. وقتی به نماز می‌ایستاد اشکهایش روان می‌شد. از صدای گریه وناله‌اش زمینی که روی آن نماز میخواند می لرزید.
حفاظت از زبان
ایمان هیچ بنده‌ای پابرجا و راست نخواهد شد، مگر اینکه دلش راست شود ودلی به راه راست نخواهد رفت، جز آنکه زبان او راست شود. از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که در همه حال مراقب زبان خویش بود. ایشان می‌فرماید: «بنده به اوج ایمان نمی‌رسد، جز آنکه زبان خویش را نگه دارد».
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی نقل است: «من ضامن خانه ای در بالای بهشت، خانه ای در میانه بهشت و خانه ای در ورودی بهشت برای کسی هستم که ستیزه جویی گفتاری را رها کند؛ گرچه بر حق باشد». اثبات کردن نکته‌ای که هیچ سودی ندارد و ادامه کشمکش، به کدورت‌ها و گسستن دوستی‌ها می‌انجامد.
خدمات اجتماعی
برگزیده‌ترین افراد نزد پیامبر، با فضیلت ترین (باتقوا ترین و داناترین) و خیرخواه‌ترین آنان بودند و بزرگترین منزلت را کسانی نزد او داشتند که بیشتر به دیگران یاری می‌رساندند. پیامبر می‌فرماید: «شخصی که برای رفع نیاز دنیایی آسیب دیده‌ای با وی همراه شود، پروردگار ضمانت میدهد که او را از دورویی و آتش دوزخ برهاند و نیز هفتاد نیاز این جهان او را تامین میکند و همچنان غوطه‌ور در لطف خداوند والاست تا برگردد».
ایشان در حدیثی دیگر می فرماید:«اینکه دوست دین باور خویش را برای انجام دادن کاری یاری کنم، برایم از یک ماه روزه و اعتکاف در مسجدالحرام محبوب تر است». رسول خدا صلی الله علیه و آله در کلامی دیگر سفارش می کند: «آگاه باشید! کسی که اندوهی از غم‌های دنیا را از مومن بزداید، پروردگار هفتاد و دو غم آن جهان و هفتاد و دو غم این جهان را از او می‌زداید».
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) و فعالیت‌های اجتماعی پیامبر این بود که از بیمار، هر کس که بود و به هر نحو عیادت می‌کرد وبه تشییع جنازه مردگان می‌رفت.
هدیه
هدیه دادن یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان نه تنها مردم را به هدیه دادن متقابل فرمان می‌داد، بلکه می فرمود: «به کسی که به تو هدیه نمی‌دهد نیز هدیه بده» و باز می فرمود: «هدیه کینه‌ها را می‌برد و دوستی را تجدید و تثبیت میکند».
از رسول خدا (ص) در حدیثی نقل است: «در هدیه دادن، میان فرزندان خویش مساوات را رعایت کنید. من اگر می‌خواستم کسی را برتری دهم، زنان را برتری می‌دادم».
پیامبر و بهداشت
پیامبر گرامی دندان‌هایش را مسواک می‌کرد و بوی خوش به کار می‌برد، به طوری که از دور نیز بوی خوش او را در می‌یافتند. شخصی که با وی همنیشینی یا مصافحه کرده بود به نیکی شناخته می‌شد زیرا بوی خوش عطر پیامبر از وی نیز به مشام می‌رسید.
جناب رسول اکرم (ص) آب وضو و مسواک خود را شبها بالای سر مبارک می‌گذاشت و سر ظرف اب وضو را با چیزی می‌پوشاند و وقتی از خواب بیدار می‌شد مسواک می‌کرد و وضو می‌گرفت و چهار رکعت نماز میخواند.
مهربانی پیامبر
مهربانی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که بسیار نمود داشت. رسول اکرم (ص) آنقدر مهربان بودند که برای این کافرهایی که مسلمان نمی‌شدند نیز غصه می‌خوردند. تا آنجایی که در قرآن آمده: «مثل اینکه می‌خواهی خودت را برای اینها هلاک کنی». پیامبر می‌خواست که همه عالم به نور برسند.
تواضع
رسول خدا (ص) که علمش از وحی الهی ماخوذ بود و روحش به قدری بزرگ بود که یک تنه غلبه بر روحیات میلیون‌ها میلیون بشر کرد و تمام عادات جاهلیت و ادعان باطله را زیر پا گذاشت، ختم دایره نبوت به وجود شریفش شد سلطان دنیا و آخرت و متصرف در تمام عوالم بود تواضعش با بندگان خدا از همه کس بیشتر بود. کراهت داشت که اصحاب برای احترام او به پا خیزند. وقتی وارد مجلس می‌شد پایین می‌نشست. روی زمین طعام میل می‌فرمود و روی زمین می‌نشست، به فقرا به دو دست خود عطا می‌فرمود.
بیشتر به حالت تواضع می‌نشست. یعنی زانوانش را با دو دست بغل می‌کرد و تا اخر مجلس می‌نشست. هیچ گاه دیده نشد در میان یارانش پاهایش را دراز کند. بیشتر رو به قبله می‌نشست. هر کس را که بر وی وارد می‌شد گرامی می داشت وگاهی اوقات برای افرادی که از بستگان او هم نبودند جامه‌اش را برای نشستن می‌گستراند. گلیم را زیر پای کسی می‌انداخت که بر وی وارد شده بود و اگر آن فرد نمی‌پذیرفت ان قدر اصرار می‌کرد تا بپذیرد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که در کار خانه با اهل خانه خود شرکت می‌کرد. و به دست مبارک گوسفندان را می‌دوشید. جامه وکفش خود را می‌دوخت وبا خادم خود آسیاب می‌کرد وخمیر می‌نمود. بضاعت خود را به دست مبارک می‌برد و هیچ گاه حشم و خدم برای خود نمی گرفت و با فقرا و مساکین مجالست می‌کرد و هم‌غذا می‌شد.
احترام به دیگران
احترام گذاشتن به دیگران از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان با هر کس که دیدار می‌کرد در سلام گفتن سبقت می‌جست. هر کس برای کاری در کنار او بود صبر می‌کرد تا وی جدا شود. به هر یک از یارانش که بر می‌خورد دستش را برای مصافحه دراز می‌کرد و آنگاه دست او را می‌گرفت و انگشتانش را در انگشتان او فرو می‌برد و آنگاه دست دیگرش را بر روی دست او می‌نهاد. اگر به نماز ایستاده بود و کسی برای کاری نزد وی می‌آمد نمازش را زودتر تمام می‌کرد و آنگاه رو به شخص کرده می‌گفت: آیا کاری دارید؟ وچون حاجت او را روا می‌کرد دوباره به نماز می‌ایستاد.
هر کس به سخن پیامبر گوش می‌سپرد گمان می‌برد که وی در نظر پیامبر گرامی‌ترین مردمان است تا آنجا که هر کس در محضر او می‌نشست از چهره و نگاه مبارک پیامبر برخوردار می‌شد. برای احترام و گرامی داشت یارانش آنان را به کنیه فرا میخواند و اگر کسی کنیه نداشت آن حضرت خود کنیه ای برای او تعیین می‌کرد.
شجاعت و مهربانی توام
او دلیرترین مردم بود و در عین حال خلق و خویش از دیگران ملایم‌تر و نسبش پاک بود. هر کس که او را می‌دید تحت تاثیر هیبت آن حضرت واقع می‌شد. هر کس با او رفت وآمد می‌کرد دوستش می‌داشت. او از تمام مردم بخشنده‌تر و در گفتار راستگوتر و در پناه دادن وفادارتر از همه بود.
بخشش پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بخشندگی ایشان بود. روزی مردی به نزدش آمد و چیزی درخواست کرد. پیامبر آنقدر به وی گوسفند بخشید که میان دو کوه را پر کرد. آن مرد به سوی قبیله‌اش بازگشت و گفت: اسلام آورید که محمد آنچنان می‌بخشد که گویی بیمی از تنگدستی ندارد.
او هر منکری را زشت می‌انگاشت و به هر خوبی فرمان می‌داد. بر او وبر دودمانش برترین و پاک ترین درودها و سلام‌ها باد.
ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص)
پیامبر اکرم اقیانوس بی‌کران فضایل اخلاقی و مطالعه زندگینامه رسول خدا نشان میدهد که رفتارش پر از زیبایی‌هاست. پیامبری که رحمة للعالمین است و برای تکمیل مکارم اخلاق نازل شده است. نگاه کردن آن حضرت حکایت از عدالت درونی او دارد، رفتار کریمانه‌اش گویای بزرگی روح، و خشم و خشنودی اش تنها به خاطر رضایت پروردگارش بود. در مجلس دارای ادب، سکوتش دارای حکمت و حیای آن حضرت قابل تو صیف نیست، زهد پیامبر با احدی قابل مقایسه نمی باشد، فقیر و غنی در منظر آن حضرت هیچ تفاوتی با هم ندارند جز به تقوای الهی، همیشه حق بر زبانش جاری، لبخند بر لب، و متواضع‌ترین مردم بود، آن قدر مهربان و نازک دل بود که همه مردم مشتاق زیارت آن حضرت بودند. در امانت داری سرآمد همه بود و در راستگویی از دوران جوانی لقب امین به او داده بودند، در زیبایی سیرت و صورت همتایی نداشت، به پیمانش وفادار بود و عفت کلام آن حضرت سر مشق همه نیکان بود. خوبی‌ها و فضایل و زیبایی‌های آن حضرت آن قدر فراوانند که برشمردن تمام ویژگی های اخلاقی پیامبر کاری بس دشوار است و ذکر همه آنها در این مختصر نمی گنجد. در ادامه به توصیف برخی از ویژگی های اخلاقی پیامبر اکرم (ص) می‌پردازیم.
رفتار پیامبر (ص) با همنشینان
خلق و خوی پیامبر اکرم (ص) آنقدر نرم بوده مردم او را برای خویش همچون پدری دلسوز و مهربان می‌دانستند، همه مردم نزد او از نظر حقوق در یک درجه قرار داشتند. پیامبر به کسی خیره نمی‌شد و نگاه خود را میان اصحابش تقسیم می‌نمود و به این و آن برابر نگاه می‌کرد. آن حضرت هیچگاه با چشم و ابرو اشاره نمی‌کردند. با هیچ کس، سخنی که مورد پسندش نبود بیان نمی‌کرد. خشونت و تندخویی نداشت، هرگز عیبجویی یا مداحی نمی‌کرد، از آنچه نمی پسندید تغافل می‌فرمود و در عین حال کسی را از خود مایوس نمی‌ساخت و دیگران را که بدان مایل بودند ناامید و مایوس نمی کرد، اگر اهل مجلس از چیزی به خنده می افتادند، پیامبر اکرم (ص) نیز می‌خندید و از آنچه که اظهار شگفتی می کردند، پیامبر هم شگفت زده می‌شد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر این بود که خود را از سه چیز محفوظ می‌داشت: مجادله کردن، پرگویی و کارهای بیهوده.
خشم و رضا
پیامبر (ص) هیچگاه به خاطر دنیا و آنچه مربوط به دنیا بود، خشمگین نمی‌شد و چون غضبناک می‌گشت هیچ چیز آتش غضبش را فرو نمی نشاند تا وقتی که او را در راه حق یاری کنند و هرگز برای امور شخصی خود خشمگین نمی‌شد. نقل شده است که پیغمبر خدا(ص) وقتی غضب می‌فرمود اگر ایستاده بود می‌نشست واگر نشسته بود به پشت می‌خوابید تا غضبش ساکن می‌شد. آن حضرت به خاطر خدا نه به خاطر خودش خشمگین می‌شد و فرمان خدا را اجرا می‌کرد اگر چه به زیان خود یا یکی از یارانش تمام می‌شد.
سپاس‌گزاری
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که نعمتهای الهی را بزرگ می‌انگاشت اگر چه بسیار اندک بود و هرگاه در مجلسی حاضر می‌شد ابتدا می‌فرمود: خداوندا پاک ومنزهی وستایش تو راست. گواهی دهم که معبودی جز تو نیست. از تو آمرزش می‌خواهم و به سوی تو بازگشت میکنم.
شکیبایی
رسول گرامی اسلام برای خدا و در راه اجرای رسالت خویش، آزار و اذیت‌های فراوانی تحمل کرد. در نبرد احد صورتش زخمی شد و چهار دندان پیشین او شکست. یارانش از او خواستند تا دشمنانش را نفرین کند، ولی فرمود: «نفرین کننده برانگیخته نشدم، بلکه دعوتگر و بخشایش‌گر مبعوث شدم. خداوندگارا! قوم مرا هدایت کن؛ زیرا آنان نمی فهمند.»
در برابر فرد غریب بر سخن ناهنجارش سخت شکیبایی می‌کرد در مقابل سخنان خشن و تند و سوال های مردم تحمل به خرج می داد، حتی اگر یکی از اصحاب، سایل غریبی را عقب می‌راندند که مزاحم پیامبر نشود ناراحت می‌شد و می‌فرمود:«چون حاجتمندی را دیدید حاجتش را روا کنید» هرگز اجازه نمی‌داد کسی او را بسیار ستایش کند کلام هیچ کس را قطع نمی‌کرد مگر آنکه از حد خود تجاوز می‌نمود در این صورت یا برمی خاست یا او را از ادامه سخن نهی می‌فرمود.
سکوت رسول خدا
امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند: پیامبر در سکوت یکی از چهار حالت را داشت 1. بردبار، 2.حذر، 3. تقدیر، 4. تفکر، اما تقدیر و اندازه نگه داری‌اش در این بود که توجه و نگاه‌های خود و گوش دادن به سخنان ایشان را به همه مجلسیان یکسان تقسیم می‌کرد، اما تفکر او درباره جهان فانی و عالم باقی بود، حلم و بردباری بر او جمع آمده بود که نه چیزی او را خشمگین می‌نمود و نه او را از جای در می‌برد. حذر (و پرهیز) او در چهار چیز برای او جمع شده بود : دنبال کردن کارهای نیک، تا دیگران به او اقتدا کنند و ترک زشتی‌ها تا دیگران آنها را ترک نمایند، کوشش در کارهایی که موجب اصلاح امت بود و اقدام بر آنچه که خیر دنیا و آخرت آنان را فراهم می‌آورد.
امام حسین علیه السلام می فرماید: امام علی علیه السلام، فرمود:«رسول خدا زبان خود را نگاه می‌داشت مگر در مواردی که سخن گفتن ضروری بود.»
حیای پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) حجب و حیای ایشان بود. ابو سعید خدری میگوید : «رسول خدا (ص) از دختران پرده نشین با حیاتر بود، و اگر چیزی را دوست نمی داشت، از صورت مبارکش می‌شد فهمید» (مکارم الاخلاق :ص49)
ساده زیستی پیامبر
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که بر روی زمین می نشست و غذا می‌خورد و همانند بندگان می‌نشست و با دست خود کفش خود را وصله می‌زد و جامه خود را با دست می‌دوخت و بر دراز گوش برهنه سوار می‌شد و دیگری را نیز پشت سرش سوار می‌کرد (نهج البلاغه :ص301).
با دیگران انس می‌گرفت و بین دیگران الفت برقرار می‌کرد. از اصحاب خود دل جویی می کرد و از مردم و احوال و روزگار آنها پرسش می کرد. هر چیز نیکو را گرامی می‌داشت و آن را تقویت می‌کرد، و زشت را بسی نازیبا می‌شمرد و آن را نکوهش می‌کرد.
میانه روی
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) میانه روی ایشان در کارها بود؛ یک لحظه غفلت نمی‌کرد که مبادا دیگران دچار غفلت شده باشند یا از راه راست، به در رفته باشند. درباره حق کوتاهی نمی‌کرد و از آن تجاوز نمی‌فرمود.
ادب ورزی
آن حضرت در جنگ بدر مسمانان را از دشنام گویی به کشتگان دشمن بر حذر داشت و فرمود: به ایشان دشنام مدهید که این کار شما بر کشتگان تاثیری ندارد و بازماندگانشان را آزار میدهد، آگاه باشید که بددهنی، فرو مایگی است.
ایشان همچنین می‌فرماید: به کسی دشنام مده، اگر دیگری به دروغ به تو دشنام داد، تو او را به چیزی که می‌دانی بددهنی نکن. در این صورت، پاداش از آن تو و گناه از آن اوست.
امانت داری
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از طلوع خورشید اسلام و پس از آن نیز میان همگان به «امین» مشهور بود. خود می فرمود: سه چیز است که آفریدگار اجازه شکستن آنها را به کسی نداده است. یکی از آنها، بازپس دادن امانت به صاحبش است؛ چه نیکو کار باشد چه گنهکار.
در حدیثی از ایشان می خوانیم «امانت را به کسی که تو را امین قرار داده است، باز پس ده و به کسی که به تو خیانت کرد، خیانت مکن».
حق گرایی
حق گرایی یکی دیگر از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) است. رسول خدا در شادمانی و خشم، جز حق نمی‌گفت و حق را اعمال می‌کرد، اگر چه در ظاهر به ضرر خودش یا دوستانش بود. آن حضرت به یارانش سفارش می‌کرد: «سخن حق را از هر که شنیدی بپذیر؛ گرچه دشمن بیگانه باشد و ناحق را از هر کس شنیدی نپذیر؛ گر چه دوست نزدیک تو باشد».
بر دسته شمشیرش نوشته شده بود: «حق را بگو؛ گر چه (در ظاهر) به زیان تو باشد».
گذشت
پیامبر رحمت، هم خود آراسته به عفو بود و هم دیگران را به گذشت سفارش می کرد:«گذشت کنید، همانا عفو، جز بر ارج بنده نمی افزاید. پس یکدیگر را عفو کنید تا خداوند ارجمندتان کند».
هرگز در ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) دیده نشد که به خاطرخویش از کسی انتقام گرفته باشد. گذشت همواره در اولویت رفتاری ایشان بود و در هر مجلسی امت خود را به عفو دیگران فرمان می داد: «مردی به خاطر خدا از ستمی که بر او رفته است نمی‌گذرد، جز آنکه روز رستاخیز پروردگار بر ارجمندی‌اش بیفزاید» و به همه سفارش می کرد همدیگر را ببخشند تا کینه از میان برخیزد.
پرهیز از فال بد
دوست داشتن فال خوب و اکراه از فال بد نیز یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود.
ایمان و دین باوری
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله خود، تندیس ایمان بود و قافله سالار دین باوری. ایشان می‌فرمود: «دین باور نیرومند، نزد خداوند از مومن ضعیف بهتر و محبوب‌تر است». این بزرگوار در حدیثی می‌فرماید: «سزاوار است در دین باور هشت ویژگی باشد: آرامش در آشوب‌ها؛ شکیبایی در ناگواری‌ها؛ سپاس‌گزاری در آسایش؛ قناعت به آنچه خدای والا روزی‌اش کرده است؛ ستم نکردن بر دشمنان؛ تحمیل نکردن بر دوستان؛ پیکرش از او در رنج باشد و مردم از وی در آسایش باشند».
پیامبر نسبت به خدا از همگان پروای بیشتری داشت. در شناخت خدا از همه داناتر و در اطاعت از خداوند از همه نیرومندتر و در عبادت خدا شکیبا‌تر و محبتش به خدا از دیگران بیشتر و زهدش از همه زیادتر بود. انقدر به نماز می‌ایستاد که کف پاهایش از کثرت نماز شکافته می‌شد. وقتی به نماز می‌ایستاد اشکهایش روان می‌شد. از صدای گریه وناله‌اش زمینی که روی آن نماز میخواند می لرزید.
حفاظت از زبان
ایمان هیچ بنده‌ای پابرجا و راست نخواهد شد، مگر اینکه دلش راست شود ودلی به راه راست نخواهد رفت، جز آنکه زبان او راست شود. از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که در همه حال مراقب زبان خویش بود. ایشان می‌فرماید: «بنده به اوج ایمان نمی‌رسد، جز آنکه زبان خویش را نگه دارد».
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی نقل است: «من ضامن خانه ای در بالای بهشت، خانه ای در میانه بهشت و خانه ای در ورودی بهشت برای کسی هستم که ستیزه جویی گفتاری را رها کند؛ گرچه بر حق باشد». اثبات کردن نکته‌ای که هیچ سودی ندارد و ادامه کشمکش، به کدورت‌ها و گسستن دوستی‌ها می‌انجامد.
خدمات اجتماعی
برگزیده‌ترین افراد نزد پیامبر، با فضیلت ترین (باتقوا ترین و داناترین) و خیرخواه‌ترین آنان بودند و بزرگترین منزلت را کسانی نزد او داشتند که بیشتر به دیگران یاری می‌رساندند. پیامبر می‌فرماید: «شخصی که برای رفع نیاز دنیایی آسیب دیده‌ای با وی همراه شود، پروردگار ضمانت میدهد که او را از دورویی و آتش دوزخ برهاند و نیز هفتاد نیاز این جهان او را تامین میکند و همچنان غوطه‌ور در لطف خداوند والاست تا برگردد».
ایشان در حدیثی دیگر می فرماید:«اینکه دوست دین باور خویش را برای انجام دادن کاری یاری کنم، برایم از یک ماه روزه و اعتکاف در مسجدالحرام محبوب تر است». رسول خدا صلی الله علیه و آله در کلامی دیگر سفارش می کند: «آگاه باشید! کسی که اندوهی از غم‌های دنیا را از مومن بزداید، پروردگار هفتاد و دو غم آن جهان و هفتاد و دو غم این جهان را از او می‌زداید».
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) و فعالیت‌های اجتماعی پیامبر این بود که از بیمار، هر کس که بود و به هر نحو عیادت می‌کرد وبه تشییع جنازه مردگان می‌رفت.
هدیه
هدیه دادن یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان نه تنها مردم را به هدیه دادن متقابل فرمان می‌داد، بلکه می فرمود: «به کسی که به تو هدیه نمی‌دهد نیز هدیه بده» و باز می فرمود: «هدیه کینه‌ها را می‌برد و دوستی را تجدید و تثبیت میکند».
از رسول خدا (ص) در حدیثی نقل است: «در هدیه دادن، میان فرزندان خویش مساوات را رعایت کنید. من اگر می‌خواستم کسی را برتری دهم، زنان را برتری می‌دادم».
پیامبر و بهداشت
پیامبر گرامی دندان‌هایش را مسواک می‌کرد و بوی خوش به کار می‌برد، به طوری که از دور نیز بوی خوش او را در می‌یافتند. شخصی که با وی همنیشینی یا مصافحه کرده بود به نیکی شناخته می‌شد زیرا بوی خوش عطر پیامبر از وی نیز به مشام می‌رسید.
جناب رسول اکرم (ص) آب وضو و مسواک خود را شبها بالای سر مبارک می‌گذاشت و سر ظرف اب وضو را با چیزی می‌پوشاند و وقتی از خواب بیدار می‌شد مسواک می‌کرد و وضو می‌گرفت و چهار رکعت نماز میخواند.
مهربانی پیامبر
مهربانی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که بسیار نمود داشت. رسول اکرم (ص) آنقدر مهربان بودند که برای این کافرهایی که مسلمان نمی‌شدند نیز غصه می‌خوردند. تا آنجایی که در قرآن آمده: «مثل اینکه می‌خواهی خودت را برای اینها هلاک کنی». پیامبر می‌خواست که همه عالم به نور برسند.
تواضع
رسول خدا (ص) که علمش از وحی الهی ماخوذ بود و روحش به قدری بزرگ بود که یک تنه غلبه بر روحیات میلیون‌ها میلیون بشر کرد و تمام عادات جاهلیت و ادعان باطله را زیر پا گذاشت، ختم دایره نبوت به وجود شریفش شد سلطان دنیا و آخرت و متصرف در تمام عوالم بود تواضعش با بندگان خدا از همه کس بیشتر بود. کراهت داشت که اصحاب برای احترام او به پا خیزند. وقتی وارد مجلس می‌شد پایین می‌نشست. روی زمین طعام میل می‌فرمود و روی زمین می‌نشست، به فقرا به دو دست خود عطا می‌فرمود.
بیشتر به حالت تواضع می‌نشست. یعنی زانوانش را با دو دست بغل می‌کرد و تا اخر مجلس می‌نشست. هیچ گاه دیده نشد در میان یارانش پاهایش را دراز کند. بیشتر رو به قبله می‌نشست. هر کس را که بر وی وارد می‌شد گرامی می داشت وگاهی اوقات برای افرادی که از بستگان او هم نبودند جامه‌اش را برای نشستن می‌گستراند. گلیم را زیر پای کسی می‌انداخت که بر وی وارد شده بود و اگر آن فرد نمی‌پذیرفت ان قدر اصرار می‌کرد تا بپذیرد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که در کار خانه با اهل خانه خود شرکت می‌کرد. و به دست مبارک گوسفندان را می‌دوشید. جامه وکفش خود را می‌دوخت وبا خادم خود آسیاب می‌کرد وخمیر می‌نمود. بضاعت خود را به دست مبارک می‌برد و هیچ گاه حشم و خدم برای خود نمی گرفت و با فقرا و مساکین مجالست می‌کرد و هم‌غذا می‌شد.
احترام به دیگران
احترام گذاشتن به دیگران از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان با هر کس که دیدار می‌کرد در سلام گفتن سبقت می‌جست. هر کس برای کاری در کنار او بود صبر می‌کرد تا وی جدا شود. به هر یک از یارانش که بر می‌خورد دستش را برای مصافحه دراز می‌کرد و آنگاه دست او را می‌گرفت و انگشتانش را در انگشتان او فرو می‌برد و آنگاه دست دیگرش را بر روی دست او می‌نهاد. اگر به نماز ایستاده بود و کسی برای کاری نزد وی می‌آمد نمازش را زودتر تمام می‌کرد و آنگاه رو به شخص کرده می‌گفت: آیا کاری دارید؟ وچون حاجت او را روا می‌کرد دوباره به نماز می‌ایستاد.
هر کس به سخن پیامبر گوش می‌سپرد گمان می‌برد که وی در نظر پیامبر گرامی‌ترین مردمان است تا آنجا که هر کس در محضر او می‌نشست از چهره و نگاه مبارک پیامبر برخوردار می‌شد. برای احترام و گرامی داشت یارانش آنان را به کنیه فرا میخواند و اگر کسی کنیه نداشت آن حضرت خود کنیه ای برای او تعیین می‌کرد.
شجاعت و مهربانی توام
او دلیرترین مردم بود و در عین حال خلق و خویش از دیگران ملایم‌تر و نسبش پاک بود. هر کس که او را می‌دید تحت تاثیر هیبت آن حضرت واقع می‌شد. هر کس با او رفت وآمد می‌کرد دوستش می‌داشت. او از تمام مردم بخشنده‌تر و در گفتار راستگوتر و در پناه دادن وفادارتر از همه بود.
بخشش پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بخشندگی ایشان بود. روزی مردی به نزدش آمد و چیزی درخواست کرد. پیامبر آنقدر به وی گوسفند بخشید که میان دو کوه را پر کرد. آن مرد به سوی قبیله‌اش بازگشت و گفت: اسلام آورید که محمد آنچنان می‌بخشد که گویی بیمی از تنگدستی ندارد.
او هر منکری را زشت می‌انگاشت و به هر خوبی فرمان می‌داد. بر او وبر دودمانش برترین و پاک ترین درودها و سلام‌ها باد.
ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص)
پیامبر اکرم اقیانوس بی‌کران فضایل اخلاقی و مطالعه زندگینامه رسول خدا نشان میدهد که رفتارش پر از زیبایی‌هاست. پیامبری که رحمة للعالمین است و برای تکمیل مکارم اخلاق نازل شده است. نگاه کردن آن حضرت حکایت از عدالت درونی او دارد، رفتار کریمانه‌اش گویای بزرگی روح، و خشم و خشنودی اش تنها به خاطر رضایت پروردگارش بود. در مجلس دارای ادب، سکوتش دارای حکمت و حیای آن حضرت قابل تو صیف نیست، زهد پیامبر با احدی قابل مقایسه نمی باشد، فقیر و غنی در منظر آن حضرت هیچ تفاوتی با هم ندارند جز به تقوای الهی، همیشه حق بر زبانش جاری، لبخند بر لب، و متواضع‌ترین مردم بود، آن قدر مهربان و نازک دل بود که همه مردم مشتاق زیارت آن حضرت بودند. در امانت داری سرآمد همه بود و در راستگویی از دوران جوانی لقب امین به او داده بودند، در زیبایی سیرت و صورت همتایی نداشت، به پیمانش وفادار بود و عفت کلام آن حضرت سر مشق همه نیکان بود. خوبی‌ها و فضایل و زیبایی‌های آن حضرت آن قدر فراوانند که برشمردن تمام ویژگی های اخلاقی پیامبر کاری بس دشوار است و ذکر همه آنها در این مختصر نمی گنجد. در ادامه به توصیف برخی از ویژگی های اخلاقی پیامبر اکرم (ص) می‌پردازیم.
رفتار پیامبر (ص) با همنشینان
خلق و خوی پیامبر اکرم (ص) آنقدر نرم بوده مردم او را برای خویش همچون پدری دلسوز و مهربان می‌دانستند، همه مردم نزد او از نظر حقوق در یک درجه قرار داشتند. پیامبر به کسی خیره نمی‌شد و نگاه خود را میان اصحابش تقسیم می‌نمود و به این و آن برابر نگاه می‌کرد. آن حضرت هیچگاه با چشم و ابرو اشاره نمی‌کردند. با هیچ کس، سخنی که مورد پسندش نبود بیان نمی‌کرد. خشونت و تندخویی نداشت، هرگز عیبجویی یا مداحی نمی‌کرد، از آنچه نمی پسندید تغافل می‌فرمود و در عین حال کسی را از خود مایوس نمی‌ساخت و دیگران را که بدان مایل بودند ناامید و مایوس نمی کرد، اگر اهل مجلس از چیزی به خنده می افتادند، پیامبر اکرم (ص) نیز می‌خندید و از آنچه که اظهار شگفتی می کردند، پیامبر هم شگفت زده می‌شد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر این بود که خود را از سه چیز محفوظ می‌داشت: مجادله کردن، پرگویی و کارهای بیهوده.
خشم و رضا
پیامبر (ص) هیچگاه به خاطر دنیا و آنچه مربوط به دنیا بود، خشمگین نمی‌شد و چون غضبناک می‌گشت هیچ چیز آتش غضبش را فرو نمی نشاند تا وقتی که او را در راه حق یاری کنند و هرگز برای امور شخصی خود خشمگین نمی‌شد. نقل شده است که پیغمبر خدا(ص) وقتی غضب می‌فرمود اگر ایستاده بود می‌نشست واگر نشسته بود به پشت می‌خوابید تا غضبش ساکن می‌شد. آن حضرت به خاطر خدا نه به خاطر خودش خشمگین می‌شد و فرمان خدا را اجرا می‌کرد اگر چه به زیان خود یا یکی از یارانش تمام می‌شد.
سپاس‌گزاری
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که نعمتهای الهی را بزرگ می‌انگاشت اگر چه بسیار اندک بود و هرگاه در مجلسی حاضر می‌شد ابتدا می‌فرمود: خداوندا پاک ومنزهی وستایش تو راست. گواهی دهم که معبودی جز تو نیست. از تو آمرزش می‌خواهم و به سوی تو بازگشت میکنم.
شکیبایی
رسول گرامی اسلام برای خدا و در راه اجرای رسالت خویش، آزار و اذیت‌های فراوانی تحمل کرد. در نبرد احد صورتش زخمی شد و چهار دندان پیشین او شکست. یارانش از او خواستند تا دشمنانش را نفرین کند، ولی فرمود: «نفرین کننده برانگیخته نشدم، بلکه دعوتگر و بخشایش‌گر مبعوث شدم. خداوندگارا! قوم مرا هدایت کن؛ زیرا آنان نمی فهمند.»
در برابر فرد غریب بر سخن ناهنجارش سخت شکیبایی می‌کرد در مقابل سخنان خشن و تند و سوال های مردم تحمل به خرج می داد، حتی اگر یکی از اصحاب، سایل غریبی را عقب می‌راندند که مزاحم پیامبر نشود ناراحت می‌شد و می‌فرمود:«چون حاجتمندی را دیدید حاجتش را روا کنید» هرگز اجازه نمی‌داد کسی او را بسیار ستایش کند کلام هیچ کس را قطع نمی‌کرد مگر آنکه از حد خود تجاوز می‌نمود در این صورت یا برمی خاست یا او را از ادامه سخن نهی می‌فرمود.
سکوت رسول خدا
امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند: پیامبر در سکوت یکی از چهار حالت را داشت 1. بردبار، 2.حذر، 3. تقدیر، 4. تفکر، اما تقدیر و اندازه نگه داری‌اش در این بود که توجه و نگاه‌های خود و گوش دادن به سخنان ایشان را به همه مجلسیان یکسان تقسیم می‌کرد، اما تفکر او درباره جهان فانی و عالم باقی بود، حلم و بردباری بر او جمع آمده بود که نه چیزی او را خشمگین می‌نمود و نه او را از جای در می‌برد. حذر (و پرهیز) او در چهار چیز برای او جمع شده بود : دنبال کردن کارهای نیک، تا دیگران به او اقتدا کنند و ترک زشتی‌ها تا دیگران آنها را ترک نمایند، کوشش در کارهایی که موجب اصلاح امت بود و اقدام بر آنچه که خیر دنیا و آخرت آنان را فراهم می‌آورد.
امام حسین علیه السلام می فرماید: امام علی علیه السلام، فرمود:«رسول خدا زبان خود را نگاه می‌داشت مگر در مواردی که سخن گفتن ضروری بود.»
حیای پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) حجب و حیای ایشان بود. ابو سعید خدری میگوید : «رسول خدا (ص) از دختران پرده نشین با حیاتر بود، و اگر چیزی را دوست نمی داشت، از صورت مبارکش می‌شد فهمید» (مکارم الاخلاق :ص49)
ساده زیستی پیامبر
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که بر روی زمین می نشست و غذا می‌خورد و همانند بندگان می‌نشست و با دست خود کفش خود را وصله می‌زد و جامه خود را با دست می‌دوخت و بر دراز گوش برهنه سوار می‌شد و دیگری را نیز پشت سرش سوار می‌کرد (نهج البلاغه :ص301).
با دیگران انس می‌گرفت و بین دیگران الفت برقرار می‌کرد. از اصحاب خود دل جویی می کرد و از مردم و احوال و روزگار آنها پرسش می کرد. هر چیز نیکو را گرامی می‌داشت و آن را تقویت می‌کرد، و زشت را بسی نازیبا می‌شمرد و آن را نکوهش می‌کرد.
میانه روی
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) میانه روی ایشان در کارها بود؛ یک لحظه غفلت نمی‌کرد که مبادا دیگران دچار غفلت شده باشند یا از راه راست، به در رفته باشند. درباره حق کوتاهی نمی‌کرد و از آن تجاوز نمی‌فرمود.
ادب ورزی
آن حضرت در جنگ بدر مسمانان را از دشنام گویی به کشتگان دشمن بر حذر داشت و فرمود: به ایشان دشنام مدهید که این کار شما بر کشتگان تاثیری ندارد و بازماندگانشان را آزار میدهد، آگاه باشید که بددهنی، فرو مایگی است.
ایشان همچنین می‌فرماید: به کسی دشنام مده، اگر دیگری به دروغ به تو دشنام داد، تو او را به چیزی که می‌دانی بددهنی نکن. در این صورت، پاداش از آن تو و گناه از آن اوست.
امانت داری
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از طلوع خورشید اسلام و پس از آن نیز میان همگان به «امین» مشهور بود. خود می فرمود: سه چیز است که آفریدگار اجازه شکستن آنها را به کسی نداده است. یکی از آنها، بازپس دادن امانت به صاحبش است؛ چه نیکو کار باشد چه گنهکار.
در حدیثی از ایشان می خوانیم «امانت را به کسی که تو را امین قرار داده است، باز پس ده و به کسی که به تو خیانت کرد، خیانت مکن».
حق گرایی
حق گرایی یکی دیگر از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) است. رسول خدا در شادمانی و خشم، جز حق نمی‌گفت و حق را اعمال می‌کرد، اگر چه در ظاهر به ضرر خودش یا دوستانش بود. آن حضرت به یارانش سفارش می‌کرد: «سخن حق را از هر که شنیدی بپذیر؛ گرچه دشمن بیگانه باشد و ناحق را از هر کس شنیدی نپذیر؛ گر چه دوست نزدیک تو باشد».
بر دسته شمشیرش نوشته شده بود: «حق را بگو؛ گر چه (در ظاهر) به زیان تو باشد».
گذشت
پیامبر رحمت، هم خود آراسته به عفو بود و هم دیگران را به گذشت سفارش می کرد:«گذشت کنید، همانا عفو، جز بر ارج بنده نمی افزاید. پس یکدیگر را عفو کنید تا خداوند ارجمندتان کند».
هرگز در ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) دیده نشد که به خاطرخویش از کسی انتقام گرفته باشد. گذشت همواره در اولویت رفتاری ایشان بود و در هر مجلسی امت خود را به عفو دیگران فرمان می داد: «مردی به خاطر خدا از ستمی که بر او رفته است نمی‌گذرد، جز آنکه روز رستاخیز پروردگار بر ارجمندی‌اش بیفزاید» و به همه سفارش می کرد همدیگر را ببخشند تا کینه از میان برخیزد.
پرهیز از فال بد
دوست داشتن فال خوب و اکراه از فال بد نیز یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود.
ایمان و دین باوری
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله خود، تندیس ایمان بود و قافله سالار دین باوری. ایشان می‌فرمود: «دین باور نیرومند، نزد خداوند از مومن ضعیف بهتر و محبوب‌تر است». این بزرگوار در حدیثی می‌فرماید: «سزاوار است در دین باور هشت ویژگی باشد: آرامش در آشوب‌ها؛ شکیبایی در ناگواری‌ها؛ سپاس‌گزاری در آسایش؛ قناعت به آنچه خدای والا روزی‌اش کرده است؛ ستم نکردن بر دشمنان؛ تحمیل نکردن بر دوستان؛ پیکرش از او در رنج باشد و مردم از وی در آسایش باشند».
پیامبر نسبت به خدا از همگان پروای بیشتری داشت. در شناخت خدا از همه داناتر و در اطاعت از خداوند از همه نیرومندتر و در عبادت خدا شکیبا‌تر و محبتش به خدا از دیگران بیشتر و زهدش از همه زیادتر بود. انقدر به نماز می‌ایستاد که کف پاهایش از کثرت نماز شکافته می‌شد. وقتی به نماز می‌ایستاد اشکهایش روان می‌شد. از صدای گریه وناله‌اش زمینی که روی آن نماز میخواند می لرزید.
حفاظت از زبان
ایمان هیچ بنده‌ای پابرجا و راست نخواهد شد، مگر اینکه دلش راست شود ودلی به راه راست نخواهد رفت، جز آنکه زبان او راست شود. از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که در همه حال مراقب زبان خویش بود. ایشان می‌فرماید: «بنده به اوج ایمان نمی‌رسد، جز آنکه زبان خویش را نگه دارد».
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی نقل است: «من ضامن خانه ای در بالای بهشت، خانه ای در میانه بهشت و خانه ای در ورودی بهشت برای کسی هستم که ستیزه جویی گفتاری را رها کند؛ گرچه بر حق باشد». اثبات کردن نکته‌ای که هیچ سودی ندارد و ادامه کشمکش، به کدورت‌ها و گسستن دوستی‌ها می‌انجامد.
خدمات اجتماعی
برگزیده‌ترین افراد نزد پیامبر، با فضیلت ترین (باتقوا ترین و داناترین) و خیرخواه‌ترین آنان بودند و بزرگترین منزلت را کسانی نزد او داشتند که بیشتر به دیگران یاری می‌رساندند. پیامبر می‌فرماید: «شخصی که برای رفع نیاز دنیایی آسیب دیده‌ای با وی همراه شود، پروردگار ضمانت میدهد که او را از دورویی و آتش دوزخ برهاند و نیز هفتاد نیاز این جهان او را تامین میکند و همچنان غوطه‌ور در لطف خداوند والاست تا برگردد».
ایشان در حدیثی دیگر می فرماید:«اینکه دوست دین باور خویش را برای انجام دادن کاری یاری کنم، برایم از یک ماه روزه و اعتکاف در مسجدالحرام محبوب تر است». رسول خدا صلی الله علیه و آله در کلامی دیگر سفارش می کند: «آگاه باشید! کسی که اندوهی از غم‌های دنیا را از مومن بزداید، پروردگار هفتاد و دو غم آن جهان و هفتاد و دو غم این جهان را از او می‌زداید».
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) و فعالیت‌های اجتماعی پیامبر این بود که از بیمار، هر کس که بود و به هر نحو عیادت می‌کرد وبه تشییع جنازه مردگان می‌رفت.
هدیه
هدیه دادن یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان نه تنها مردم را به هدیه دادن متقابل فرمان می‌داد، بلکه می فرمود: «به کسی که به تو هدیه نمی‌دهد نیز هدیه بده» و باز می فرمود: «هدیه کینه‌ها را می‌برد و دوستی را تجدید و تثبیت میکند».
از رسول خدا (ص) در حدیثی نقل است: «در هدیه دادن، میان فرزندان خویش مساوات را رعایت کنید. من اگر می‌خواستم کسی را برتری دهم، زنان را برتری می‌دادم».
پیامبر و بهداشت
پیامبر گرامی دندان‌هایش را مسواک می‌کرد و بوی خوش به کار می‌برد، به طوری که از دور نیز بوی خوش او را در می‌یافتند. شخصی که با وی همنیشینی یا مصافحه کرده بود به نیکی شناخته می‌شد زیرا بوی خوش عطر پیامبر از وی نیز به مشام می‌رسید.
جناب رسول اکرم (ص) آب وضو و مسواک خود را شبها بالای سر مبارک می‌گذاشت و سر ظرف اب وضو را با چیزی می‌پوشاند و وقتی از خواب بیدار می‌شد مسواک می‌کرد و وضو می‌گرفت و چهار رکعت نماز میخواند.
مهربانی پیامبر
مهربانی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که بسیار نمود داشت. رسول اکرم (ص) آنقدر مهربان بودند که برای این کافرهایی که مسلمان نمی‌شدند نیز غصه می‌خوردند. تا آنجایی که در قرآن آمده: «مثل اینکه می‌خواهی خودت را برای اینها هلاک کنی». پیامبر می‌خواست که همه عالم به نور برسند.
تواضع
رسول خدا (ص) که علمش از وحی الهی ماخوذ بود و روحش به قدری بزرگ بود که یک تنه غلبه بر روحیات میلیون‌ها میلیون بشر کرد و تمام عادات جاهلیت و ادعان باطله را زیر پا گذاشت، ختم دایره نبوت به وجود شریفش شد سلطان دنیا و آخرت و متصرف در تمام عوالم بود تواضعش با بندگان خدا از همه کس بیشتر بود. کراهت داشت که اصحاب برای احترام او به پا خیزند. وقتی وارد مجلس می‌شد پایین می‌نشست. روی زمین طعام میل می‌فرمود و روی زمین می‌نشست، به فقرا به دو دست خود عطا می‌فرمود.
بیشتر به حالت تواضع می‌نشست. یعنی زانوانش را با دو دست بغل می‌کرد و تا اخر مجلس می‌نشست. هیچ گاه دیده نشد در میان یارانش پاهایش را دراز کند. بیشتر رو به قبله می‌نشست. هر کس را که بر وی وارد می‌شد گرامی می داشت وگاهی اوقات برای افرادی که از بستگان او هم نبودند جامه‌اش را برای نشستن می‌گستراند. گلیم را زیر پای کسی می‌انداخت که بر وی وارد شده بود و اگر آن فرد نمی‌پذیرفت ان قدر اصرار می‌کرد تا بپذیرد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که در کار خانه با اهل خانه خود شرکت می‌کرد. و به دست مبارک گوسفندان را می‌دوشید. جامه وکفش خود را می‌دوخت وبا خادم خود آسیاب می‌کرد وخمیر می‌نمود. بضاعت خود را به دست مبارک می‌برد و هیچ گاه حشم و خدم برای خود نمی گرفت و با فقرا و مساکین مجالست می‌کرد و هم‌غذا می‌شد.
احترام به دیگران
احترام گذاشتن به دیگران از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان با هر کس که دیدار می‌کرد در سلام گفتن سبقت می‌جست. هر کس برای کاری در کنار او بود صبر می‌کرد تا وی جدا شود. به هر یک از یارانش که بر می‌خورد دستش را برای مصافحه دراز می‌کرد و آنگاه دست او را می‌گرفت و انگشتانش را در انگشتان او فرو می‌برد و آنگاه دست دیگرش را بر روی دست او می‌نهاد. اگر به نماز ایستاده بود و کسی برای کاری نزد وی می‌آمد نمازش را زودتر تمام می‌کرد و آنگاه رو به شخص کرده می‌گفت: آیا کاری دارید؟ وچون حاجت او را روا می‌کرد دوباره به نماز می‌ایستاد.
هر کس به سخن پیامبر گوش می‌سپرد گمان می‌برد که وی در نظر پیامبر گرامی‌ترین مردمان است تا آنجا که هر کس در محضر او می‌نشست از چهره و نگاه مبارک پیامبر برخوردار می‌شد. برای احترام و گرامی داشت یارانش آنان را به کنیه فرا میخواند و اگر کسی کنیه نداشت آن حضرت خود کنیه ای برای او تعیین می‌کرد.
شجاعت و مهربانی توام
او دلیرترین مردم بود و در عین حال خلق و خویش از دیگران ملایم‌تر و نسبش پاک بود. هر کس که او را می‌دید تحت تاثیر هیبت آن حضرت واقع می‌شد. هر کس با او رفت وآمد می‌کرد دوستش می‌داشت. او از تمام مردم بخشنده‌تر و در گفتار راستگوتر و در پناه دادن وفادارتر از همه بود.
بخشش پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بخشندگی ایشان بود. روزی مردی به نزدش آمد و چیزی درخواست کرد. پیامبر آنقدر به وی گوسفند بخشید که میان دو کوه را پر کرد. آن مرد به سوی قبیله‌اش بازگشت و گفت: اسلام آورید که محمد آنچنان می‌بخشد که گویی بیمی از تنگدستی ندارد.
او هر منکری را زشت می‌انگاشت و به هر خوبی فرمان می‌داد. بر او وبر دودمانش برترین و پاک ترین درودها و سلام‌ها باد.
ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص)
پیامبر اکرم اقیانوس بی‌کران فضایل اخلاقی و مطالعه زندگینامه رسول خدا نشان میدهد که رفتارش پر از زیبایی‌هاست. پیامبری که رحمة للعالمین است و برای تکمیل مکارم اخلاق نازل شده است. نگاه کردن آن حضرت حکایت از عدالت درونی او دارد، رفتار کریمانه‌اش گویای بزرگی روح، و خشم و خشنودی اش تنها به خاطر رضایت پروردگارش بود. در مجلس دارای ادب، سکوتش دارای حکمت و حیای آن حضرت قابل تو صیف نیست، زهد پیامبر با احدی قابل مقایسه نمی باشد، فقیر و غنی در منظر آن حضرت هیچ تفاوتی با هم ندارند جز به تقوای الهی، همیشه حق بر زبانش جاری، لبخند بر لب، و متواضع‌ترین مردم بود، آن قدر مهربان و نازک دل بود که همه مردم مشتاق زیارت آن حضرت بودند. در امانت داری سرآمد همه بود و در راستگویی از دوران جوانی لقب امین به او داده بودند، در زیبایی سیرت و صورت همتایی نداشت، به پیمانش وفادار بود و عفت کلام آن حضرت سر مشق همه نیکان بود. خوبی‌ها و فضایل و زیبایی‌های آن حضرت آن قدر فراوانند که برشمردن تمام ویژگی های اخلاقی پیامبر کاری بس دشوار است و ذکر همه آنها در این مختصر نمی گنجد. در ادامه به توصیف برخی از ویژگی های اخلاقی پیامبر اکرم (ص) می‌پردازیم.
رفتار پیامبر (ص) با همنشینان
خلق و خوی پیامبر اکرم (ص) آنقدر نرم بوده مردم او را برای خویش همچون پدری دلسوز و مهربان می‌دانستند، همه مردم نزد او از نظر حقوق در یک درجه قرار داشتند. پیامبر به کسی خیره نمی‌شد و نگاه خود را میان اصحابش تقسیم می‌نمود و به این و آن برابر نگاه می‌کرد. آن حضرت هیچگاه با چشم و ابرو اشاره نمی‌کردند. با هیچ کس، سخنی که مورد پسندش نبود بیان نمی‌کرد. خشونت و تندخویی نداشت، هرگز عیبجویی یا مداحی نمی‌کرد، از آنچه نمی پسندید تغافل می‌فرمود و در عین حال کسی را از خود مایوس نمی‌ساخت و دیگران را که بدان مایل بودند ناامید و مایوس نمی کرد، اگر اهل مجلس از چیزی به خنده می افتادند، پیامبر اکرم (ص) نیز می‌خندید و از آنچه که اظهار شگفتی می کردند، پیامبر هم شگفت زده می‌شد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر این بود که خود را از سه چیز محفوظ می‌داشت: مجادله کردن، پرگویی و کارهای بیهوده.
خشم و رضا
پیامبر (ص) هیچگاه به خاطر دنیا و آنچه مربوط به دنیا بود، خشمگین نمی‌شد و چون غضبناک می‌گشت هیچ چیز آتش غضبش را فرو نمی نشاند تا وقتی که او را در راه حق یاری کنند و هرگز برای امور شخصی خود خشمگین نمی‌شد. نقل شده است که پیغمبر خدا(ص) وقتی غضب می‌فرمود اگر ایستاده بود می‌نشست واگر نشسته بود به پشت می‌خوابید تا غضبش ساکن می‌شد. آن حضرت به خاطر خدا نه به خاطر خودش خشمگین می‌شد و فرمان خدا را اجرا می‌کرد اگر چه به زیان خود یا یکی از یارانش تمام می‌شد.
سپاس‌گزاری
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که نعمتهای الهی را بزرگ می‌انگاشت اگر چه بسیار اندک بود و هرگاه در مجلسی حاضر می‌شد ابتدا می‌فرمود: خداوندا پاک ومنزهی وستایش تو راست. گواهی دهم که معبودی جز تو نیست. از تو آمرزش می‌خواهم و به سوی تو بازگشت میکنم.
شکیبایی
رسول گرامی اسلام برای خدا و در راه اجرای رسالت خویش، آزار و اذیت‌های فراوانی تحمل کرد. در نبرد احد صورتش زخمی شد و چهار دندان پیشین او شکست. یارانش از او خواستند تا دشمنانش را نفرین کند، ولی فرمود: «نفرین کننده برانگیخته نشدم، بلکه دعوتگر و بخشایش‌گر مبعوث شدم. خداوندگارا! قوم مرا هدایت کن؛ زیرا آنان نمی فهمند.»
در برابر فرد غریب بر سخن ناهنجارش سخت شکیبایی می‌کرد در مقابل سخنان خشن و تند و سوال های مردم تحمل به خرج می داد، حتی اگر یکی از اصحاب، سایل غریبی را عقب می‌راندند که مزاحم پیامبر نشود ناراحت می‌شد و می‌فرمود:«چون حاجتمندی را دیدید حاجتش را روا کنید» هرگز اجازه نمی‌داد کسی او را بسیار ستایش کند کلام هیچ کس را قطع نمی‌کرد مگر آنکه از حد خود تجاوز می‌نمود در این صورت یا برمی خاست یا او را از ادامه سخن نهی می‌فرمود.
سکوت رسول خدا
امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند: پیامبر در سکوت یکی از چهار حالت را داشت 1. بردبار، 2.حذر، 3. تقدیر، 4. تفکر، اما تقدیر و اندازه نگه داری‌اش در این بود که توجه و نگاه‌های خود و گوش دادن به سخنان ایشان را به همه مجلسیان یکسان تقسیم می‌کرد، اما تفکر او درباره جهان فانی و عالم باقی بود، حلم و بردباری بر او جمع آمده بود که نه چیزی او را خشمگین می‌نمود و نه او را از جای در می‌برد. حذر (و پرهیز) او در چهار چیز برای او جمع شده بود : دنبال کردن کارهای نیک، تا دیگران به او اقتدا کنند و ترک زشتی‌ها تا دیگران آنها را ترک نمایند، کوشش در کارهایی که موجب اصلاح امت بود و اقدام بر آنچه که خیر دنیا و آخرت آنان را فراهم می‌آورد.
امام حسین علیه السلام می فرماید: امام علی علیه السلام، فرمود:«رسول خدا زبان خود را نگاه می‌داشت مگر در مواردی که سخن گفتن ضروری بود.»
حیای پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) حجب و حیای ایشان بود. ابو سعید خدری میگوید : «رسول خدا (ص) از دختران پرده نشین با حیاتر بود، و اگر چیزی را دوست نمی داشت، از صورت مبارکش می‌شد فهمید» (مکارم الاخلاق :ص49)
ساده زیستی پیامبر
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که بر روی زمین می نشست و غذا می‌خورد و همانند بندگان می‌نشست و با دست خود کفش خود را وصله می‌زد و جامه خود را با دست می‌دوخت و بر دراز گوش برهنه سوار می‌شد و دیگری را نیز پشت سرش سوار می‌کرد (نهج البلاغه :ص301).
با دیگران انس می‌گرفت و بین دیگران الفت برقرار می‌کرد. از اصحاب خود دل جویی می کرد و از مردم و احوال و روزگار آنها پرسش می کرد. هر چیز نیکو را گرامی می‌داشت و آن را تقویت می‌کرد، و زشت را بسی نازیبا می‌شمرد و آن را نکوهش می‌کرد.
میانه روی
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) میانه روی ایشان در کارها بود؛ یک لحظه غفلت نمی‌کرد که مبادا دیگران دچار غفلت شده باشند یا از راه راست، به در رفته باشند. درباره حق کوتاهی نمی‌کرد و از آن تجاوز نمی‌فرمود.
ادب ورزی
آن حضرت در جنگ بدر مسمانان را از دشنام گویی به کشتگان دشمن بر حذر داشت و فرمود: به ایشان دشنام مدهید که این کار شما بر کشتگان تاثیری ندارد و بازماندگانشان را آزار میدهد، آگاه باشید که بددهنی، فرو مایگی است.
ایشان همچنین می‌فرماید: به کسی دشنام مده، اگر دیگری به دروغ به تو دشنام داد، تو او را به چیزی که می‌دانی بددهنی نکن. در این صورت، پاداش از آن تو و گناه از آن اوست.
امانت داری
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از طلوع خورشید اسلام و پس از آن نیز میان همگان به «امین» مشهور بود. خود می فرمود: سه چیز است که آفریدگار اجازه شکستن آنها را به کسی نداده است. یکی از آنها، بازپس دادن امانت به صاحبش است؛ چه نیکو کار باشد چه گنهکار.
در حدیثی از ایشان می خوانیم «امانت را به کسی که تو را امین قرار داده است، باز پس ده و به کسی که به تو خیانت کرد، خیانت مکن».
حق گرایی
حق گرایی یکی دیگر از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) است. رسول خدا در شادمانی و خشم، جز حق نمی‌گفت و حق را اعمال می‌کرد، اگر چه در ظاهر به ضرر خودش یا دوستانش بود. آن حضرت به یارانش سفارش می‌کرد: «سخن حق را از هر که شنیدی بپذیر؛ گرچه دشمن بیگانه باشد و ناحق را از هر کس شنیدی نپذیر؛ گر چه دوست نزدیک تو باشد».
بر دسته شمشیرش نوشته شده بود: «حق را بگو؛ گر چه (در ظاهر) به زیان تو باشد».
گذشت
پیامبر رحمت، هم خود آراسته به عفو بود و هم دیگران را به گذشت سفارش می کرد:«گذشت کنید، همانا عفو، جز بر ارج بنده نمی افزاید. پس یکدیگر را عفو کنید تا خداوند ارجمندتان کند».
هرگز در ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) دیده نشد که به خاطرخویش از کسی انتقام گرفته باشد. گذشت همواره در اولویت رفتاری ایشان بود و در هر مجلسی امت خود را به عفو دیگران فرمان می داد: «مردی به خاطر خدا از ستمی که بر او رفته است نمی‌گذرد، جز آنکه روز رستاخیز پروردگار بر ارجمندی‌اش بیفزاید» و به همه سفارش می کرد همدیگر را ببخشند تا کینه از میان برخیزد.
پرهیز از فال بد
دوست داشتن فال خوب و اکراه از فال بد نیز یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود.
ایمان و دین باوری
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله خود، تندیس ایمان بود و قافله سالار دین باوری. ایشان می‌فرمود: «دین باور نیرومند، نزد خداوند از مومن ضعیف بهتر و محبوب‌تر است». این بزرگوار در حدیثی می‌فرماید: «سزاوار است در دین باور هشت ویژگی باشد: آرامش در آشوب‌ها؛ شکیبایی در ناگواری‌ها؛ سپاس‌گزاری در آسایش؛ قناعت به آنچه خدای والا روزی‌اش کرده است؛ ستم نکردن بر دشمنان؛ تحمیل نکردن بر دوستان؛ پیکرش از او در رنج باشد و مردم از وی در آسایش باشند».
پیامبر نسبت به خدا از همگان پروای بیشتری داشت. در شناخت خدا از همه داناتر و در اطاعت از خداوند از همه نیرومندتر و در عبادت خدا شکیبا‌تر و محبتش به خدا از دیگران بیشتر و زهدش از همه زیادتر بود. انقدر به نماز می‌ایستاد که کف پاهایش از کثرت نماز شکافته می‌شد. وقتی به نماز می‌ایستاد اشکهایش روان می‌شد. از صدای گریه وناله‌اش زمینی که روی آن نماز میخواند می لرزید.
حفاظت از زبان
ایمان هیچ بنده‌ای پابرجا و راست نخواهد شد، مگر اینکه دلش راست شود ودلی به راه راست نخواهد رفت، جز آنکه زبان او راست شود. از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که در همه حال مراقب زبان خویش بود. ایشان می‌فرماید: «بنده به اوج ایمان نمی‌رسد، جز آنکه زبان خویش را نگه دارد».
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی نقل است: «من ضامن خانه ای در بالای بهشت، خانه ای در میانه بهشت و خانه ای در ورودی بهشت برای کسی هستم که ستیزه جویی گفتاری را رها کند؛ گرچه بر حق باشد». اثبات کردن نکته‌ای که هیچ سودی ندارد و ادامه کشمکش، به کدورت‌ها و گسستن دوستی‌ها می‌انجامد.
خدمات اجتماعی
برگزیده‌ترین افراد نزد پیامبر، با فضیلت ترین (باتقوا ترین و داناترین) و خیرخواه‌ترین آنان بودند و بزرگترین منزلت را کسانی نزد او داشتند که بیشتر به دیگران یاری می‌رساندند. پیامبر می‌فرماید: «شخصی که برای رفع نیاز دنیایی آسیب دیده‌ای با وی همراه شود، پروردگار ضمانت میدهد که او را از دورویی و آتش دوزخ برهاند و نیز هفتاد نیاز این جهان او را تامین میکند و همچنان غوطه‌ور در لطف خداوند والاست تا برگردد».
ایشان در حدیثی دیگر می فرماید:«اینکه دوست دین باور خویش را برای انجام دادن کاری یاری کنم، برایم از یک ماه روزه و اعتکاف در مسجدالحرام محبوب تر است». رسول خدا صلی الله علیه و آله در کلامی دیگر سفارش می کند: «آگاه باشید! کسی که اندوهی از غم‌های دنیا را از مومن بزداید، پروردگار هفتاد و دو غم آن جهان و هفتاد و دو غم این جهان را از او می‌زداید».
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) و فعالیت‌های اجتماعی پیامبر این بود که از بیمار، هر کس که بود و به هر نحو عیادت می‌کرد وبه تشییع جنازه مردگان می‌رفت.
هدیه
هدیه دادن یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان نه تنها مردم را به هدیه دادن متقابل فرمان می‌داد، بلکه می فرمود: «به کسی که به تو هدیه نمی‌دهد نیز هدیه بده» و باز می فرمود: «هدیه کینه‌ها را می‌برد و دوستی را تجدید و تثبیت میکند».
از رسول خدا (ص) در حدیثی نقل است: «در هدیه دادن، میان فرزندان خویش مساوات را رعایت کنید. من اگر می‌خواستم کسی را برتری دهم، زنان را برتری می‌دادم».
پیامبر و بهداشت
پیامبر گرامی دندان‌هایش را مسواک می‌کرد و بوی خوش به کار می‌برد، به طوری که از دور نیز بوی خوش او را در می‌یافتند. شخصی که با وی همنیشینی یا مصافحه کرده بود به نیکی شناخته می‌شد زیرا بوی خوش عطر پیامبر از وی نیز به مشام می‌رسید.
جناب رسول اکرم (ص) آب وضو و مسواک خود را شبها بالای سر مبارک می‌گذاشت و سر ظرف اب وضو را با چیزی می‌پوشاند و وقتی از خواب بیدار می‌شد مسواک می‌کرد و وضو می‌گرفت و چهار رکعت نماز میخواند.
مهربانی پیامبر
مهربانی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که بسیار نمود داشت. رسول اکرم (ص) آنقدر مهربان بودند که برای این کافرهایی که مسلمان نمی‌شدند نیز غصه می‌خوردند. تا آنجایی که در قرآن آمده: «مثل اینکه می‌خواهی خودت را برای اینها هلاک کنی». پیامبر می‌خواست که همه عالم به نور برسند.
تواضع
رسول خدا (ص) که علمش از وحی الهی ماخوذ بود و روحش به قدری بزرگ بود که یک تنه غلبه بر روحیات میلیون‌ها میلیون بشر کرد و تمام عادات جاهلیت و ادعان باطله را زیر پا گذاشت، ختم دایره نبوت به وجود شریفش شد سلطان دنیا و آخرت و متصرف در تمام عوالم بود تواضعش با بندگان خدا از همه کس بیشتر بود. کراهت داشت که اصحاب برای احترام او به پا خیزند. وقتی وارد مجلس می‌شد پایین می‌نشست. روی زمین طعام میل می‌فرمود و روی زمین می‌نشست، به فقرا به دو دست خود عطا می‌فرمود.
بیشتر به حالت تواضع می‌نشست. یعنی زانوانش را با دو دست بغل می‌کرد و تا اخر مجلس می‌نشست. هیچ گاه دیده نشد در میان یارانش پاهایش را دراز کند. بیشتر رو به قبله می‌نشست. هر کس را که بر وی وارد می‌شد گرامی می داشت وگاهی اوقات برای افرادی که از بستگان او هم نبودند جامه‌اش را برای نشستن می‌گستراند. گلیم را زیر پای کسی می‌انداخت که بر وی وارد شده بود و اگر آن فرد نمی‌پذیرفت ان قدر اصرار می‌کرد تا بپذیرد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که در کار خانه با اهل خانه خود شرکت می‌کرد. و به دست مبارک گوسفندان را می‌دوشید. جامه وکفش خود را می‌دوخت وبا خادم خود آسیاب می‌کرد وخمیر می‌نمود. بضاعت خود را به دست مبارک می‌برد و هیچ گاه حشم و خدم برای خود نمی گرفت و با فقرا و مساکین مجالست می‌کرد و هم‌غذا می‌شد.
احترام به دیگران
احترام گذاشتن به دیگران از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان با هر کس که دیدار می‌کرد در سلام گفتن سبقت می‌جست. هر کس برای کاری در کنار او بود صبر می‌کرد تا وی جدا شود. به هر یک از یارانش که بر می‌خورد دستش را برای مصافحه دراز می‌کرد و آنگاه دست او را می‌گرفت و انگشتانش را در انگشتان او فرو می‌برد و آنگاه دست دیگرش را بر روی دست او می‌نهاد. اگر به نماز ایستاده بود و کسی برای کاری نزد وی می‌آمد نمازش را زودتر تمام می‌کرد و آنگاه رو به شخص کرده می‌گفت: آیا کاری دارید؟ وچون حاجت او را روا می‌کرد دوباره به نماز می‌ایستاد.
هر کس به سخن پیامبر گوش می‌سپرد گمان می‌برد که وی در نظر پیامبر گرامی‌ترین مردمان است تا آنجا که هر کس در محضر او می‌نشست از چهره و نگاه مبارک پیامبر برخوردار می‌شد. برای احترام و گرامی داشت یارانش آنان را به کنیه فرا میخواند و اگر کسی کنیه نداشت آن حضرت خود کنیه ای برای او تعیین می‌کرد.
شجاعت و مهربانی توام
او دلیرترین مردم بود و در عین حال خلق و خویش از دیگران ملایم‌تر و نسبش پاک بود. هر کس که او را می‌دید تحت تاثیر هیبت آن حضرت واقع می‌شد. هر کس با او رفت وآمد می‌کرد دوستش می‌داشت. او از تمام مردم بخشنده‌تر و در گفتار راستگوتر و در پناه دادن وفادارتر از همه بود.
بخشش پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بخشندگی ایشان بود. روزی مردی به نزدش آمد و چیزی درخواست کرد. پیامبر آنقدر به وی گوسفند بخشید که میان دو کوه را پر کرد. آن مرد به سوی قبیله‌اش بازگشت و گفت: اسلام آورید که محمد آنچنان می‌بخشد که گویی بیمی از تنگدستی ندارد.
او هر منکری را زشت می‌انگاشت و به هر خوبی فرمان می‌داد. بر او وبر دودمانش برترین و پاک ترین درودها و سلام‌ها باد.
ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص)
پیامبر اکرم اقیانوس بی‌کران فضایل اخلاقی و مطالعه زندگینامه رسول خدا نشان میدهد که رفتارش پر از زیبایی‌هاست. پیامبری که رحمة للعالمین است و برای تکمیل مکارم اخلاق نازل شده است. نگاه کردن آن حضرت حکایت از عدالت درونی او دارد، رفتار کریمانه‌اش گویای بزرگی روح، و خشم و خشنودی اش تنها به خاطر رضایت پروردگارش بود. در مجلس دارای ادب، سکوتش دارای حکمت و حیای آن حضرت قابل تو صیف نیست، زهد پیامبر با احدی قابل مقایسه نمی باشد، فقیر و غنی در منظر آن حضرت هیچ تفاوتی با هم ندارند جز به تقوای الهی، همیشه حق بر زبانش جاری، لبخند بر لب، و متواضع‌ترین مردم بود، آن قدر مهربان و نازک دل بود که همه مردم مشتاق زیارت آن حضرت بودند. در امانت داری سرآمد همه بود و در راستگویی از دوران جوانی لقب امین به او داده بودند، در زیبایی سیرت و صورت همتایی نداشت، به پیمانش وفادار بود و عفت کلام آن حضرت سر مشق همه نیکان بود. خوبی‌ها و فضایل و زیبایی‌های آن حضرت آن قدر فراوانند که برشمردن تمام ویژگی های اخلاقی پیامبر کاری بس دشوار است و ذکر همه آنها در این مختصر نمی گنجد. در ادامه به توصیف برخی از ویژگی های اخلاقی پیامبر اکرم (ص) می‌پردازیم.
رفتار پیامبر (ص) با همنشینان
خلق و خوی پیامبر اکرم (ص) آنقدر نرم بوده مردم او را برای خویش همچون پدری دلسوز و مهربان می‌دانستند، همه مردم نزد او از نظر حقوق در یک درجه قرار داشتند. پیامبر به کسی خیره نمی‌شد و نگاه خود را میان اصحابش تقسیم می‌نمود و به این و آن برابر نگاه می‌کرد. آن حضرت هیچگاه با چشم و ابرو اشاره نمی‌کردند. با هیچ کس، سخنی که مورد پسندش نبود بیان نمی‌کرد. خشونت و تندخویی نداشت، هرگز عیبجویی یا مداحی نمی‌کرد، از آنچه نمی پسندید تغافل می‌فرمود و در عین حال کسی را از خود مایوس نمی‌ساخت و دیگران را که بدان مایل بودند ناامید و مایوس نمی کرد، اگر اهل مجلس از چیزی به خنده می افتادند، پیامبر اکرم (ص) نیز می‌خندید و از آنچه که اظهار شگفتی می کردند، پیامبر هم شگفت زده می‌شد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر این بود که خود را از سه چیز محفوظ می‌داشت: مجادله کردن، پرگویی و کارهای بیهوده.
خشم و رضا
پیامبر (ص) هیچگاه به خاطر دنیا و آنچه مربوط به دنیا بود، خشمگین نمی‌شد و چون غضبناک می‌گشت هیچ چیز آتش غضبش را فرو نمی نشاند تا وقتی که او را در راه حق یاری کنند و هرگز برای امور شخصی خود خشمگین نمی‌شد. نقل شده است که پیغمبر خدا(ص) وقتی غضب می‌فرمود اگر ایستاده بود می‌نشست واگر نشسته بود به پشت می‌خوابید تا غضبش ساکن می‌شد. آن حضرت به خاطر خدا نه به خاطر خودش خشمگین می‌شد و فرمان خدا را اجرا می‌کرد اگر چه به زیان خود یا یکی از یارانش تمام می‌شد.
سپاس‌گزاری
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که نعمتهای الهی را بزرگ می‌انگاشت اگر چه بسیار اندک بود و هرگاه در مجلسی حاضر می‌شد ابتدا می‌فرمود: خداوندا پاک ومنزهی وستایش تو راست. گواهی دهم که معبودی جز تو نیست. از تو آمرزش می‌خواهم و به سوی تو بازگشت میکنم.
شکیبایی
رسول گرامی اسلام برای خدا و در راه اجرای رسالت خویش، آزار و اذیت‌های فراوانی تحمل کرد. در نبرد احد صورتش زخمی شد و چهار دندان پیشین او شکست. یارانش از او خواستند تا دشمنانش را نفرین کند، ولی فرمود: «نفرین کننده برانگیخته نشدم، بلکه دعوتگر و بخشایش‌گر مبعوث شدم. خداوندگارا! قوم مرا هدایت کن؛ زیرا آنان نمی فهمند.»
در برابر فرد غریب بر سخن ناهنجارش سخت شکیبایی می‌کرد در مقابل سخنان خشن و تند و سوال های مردم تحمل به خرج می داد، حتی اگر یکی از اصحاب، سایل غریبی را عقب می‌راندند که مزاحم پیامبر نشود ناراحت می‌شد و می‌فرمود:«چون حاجتمندی را دیدید حاجتش را روا کنید» هرگز اجازه نمی‌داد کسی او را بسیار ستایش کند کلام هیچ کس را قطع نمی‌کرد مگر آنکه از حد خود تجاوز می‌نمود در این صورت یا برمی خاست یا او را از ادامه سخن نهی می‌فرمود.
سکوت رسول خدا
امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند: پیامبر در سکوت یکی از چهار حالت را داشت 1. بردبار، 2.حذر، 3. تقدیر، 4. تفکر، اما تقدیر و اندازه نگه داری‌اش در این بود که توجه و نگاه‌های خود و گوش دادن به سخنان ایشان را به همه مجلسیان یکسان تقسیم می‌کرد، اما تفکر او درباره جهان فانی و عالم باقی بود، حلم و بردباری بر او جمع آمده بود که نه چیزی او را خشمگین می‌نمود و نه او را از جای در می‌برد. حذر (و پرهیز) او در چهار چیز برای او جمع شده بود : دنبال کردن کارهای نیک، تا دیگران به او اقتدا کنند و ترک زشتی‌ها تا دیگران آنها را ترک نمایند، کوشش در کارهایی که موجب اصلاح امت بود و اقدام بر آنچه که خیر دنیا و آخرت آنان را فراهم می‌آورد.
امام حسین علیه السلام می فرماید: امام علی علیه السلام، فرمود:«رسول خدا زبان خود را نگاه می‌داشت مگر در مواردی که سخن گفتن ضروری بود.»
حیای پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) حجب و حیای ایشان بود. ابو سعید خدری میگوید : «رسول خدا (ص) از دختران پرده نشین با حیاتر بود، و اگر چیزی را دوست نمی داشت، از صورت مبارکش می‌شد فهمید» (مکارم الاخلاق :ص49)
ساده زیستی پیامبر
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که بر روی زمین می نشست و غذا می‌خورد و همانند بندگان می‌نشست و با دست خود کفش خود را وصله می‌زد و جامه خود را با دست می‌دوخت و بر دراز گوش برهنه سوار می‌شد و دیگری را نیز پشت سرش سوار می‌کرد (نهج البلاغه :ص301).
با دیگران انس می‌گرفت و بین دیگران الفت برقرار می‌کرد. از اصحاب خود دل جویی می کرد و از مردم و احوال و روزگار آنها پرسش می کرد. هر چیز نیکو را گرامی می‌داشت و آن را تقویت می‌کرد، و زشت را بسی نازیبا می‌شمرد و آن را نکوهش می‌کرد.
میانه روی
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) میانه روی ایشان در کارها بود؛ یک لحظه غفلت نمی‌کرد که مبادا دیگران دچار غفلت شده باشند یا از راه راست، به در رفته باشند. درباره حق کوتاهی نمی‌کرد و از آن تجاوز نمی‌فرمود.
ادب ورزی
آن حضرت در جنگ بدر مسمانان را از دشنام گویی به کشتگان دشمن بر حذر داشت و فرمود: به ایشان دشنام مدهید که این کار شما بر کشتگان تاثیری ندارد و بازماندگانشان را آزار میدهد، آگاه باشید که بددهنی، فرو مایگی است.
ایشان همچنین می‌فرماید: به کسی دشنام مده، اگر دیگری به دروغ به تو دشنام داد، تو او را به چیزی که می‌دانی بددهنی نکن. در این صورت، پاداش از آن تو و گناه از آن اوست.
امانت داری
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از طلوع خورشید اسلام و پس از آن نیز میان همگان به «امین» مشهور بود. خود می فرمود: سه چیز است که آفریدگار اجازه شکستن آنها را به کسی نداده است. یکی از آنها، بازپس دادن امانت به صاحبش است؛ چه نیکو کار باشد چه گنهکار.
در حدیثی از ایشان می خوانیم «امانت را به کسی که تو را امین قرار داده است، باز پس ده و به کسی که به تو خیانت کرد، خیانت مکن».
حق گرایی
حق گرایی یکی دیگر از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) است. رسول خدا در شادمانی و خشم، جز حق نمی‌گفت و حق را اعمال می‌کرد، اگر چه در ظاهر به ضرر خودش یا دوستانش بود. آن حضرت به یارانش سفارش می‌کرد: «سخن حق را از هر که شنیدی بپذیر؛ گرچه دشمن بیگانه باشد و ناحق را از هر کس شنیدی نپذیر؛ گر چه دوست نزدیک تو باشد».
بر دسته شمشیرش نوشته شده بود: «حق را بگو؛ گر چه (در ظاهر) به زیان تو باشد».
گذشت
پیامبر رحمت، هم خود آراسته به عفو بود و هم دیگران را به گذشت سفارش می کرد:«گذشت کنید، همانا عفو، جز بر ارج بنده نمی افزاید. پس یکدیگر را عفو کنید تا خداوند ارجمندتان کند».
هرگز در ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) دیده نشد که به خاطرخویش از کسی انتقام گرفته باشد. گذشت همواره در اولویت رفتاری ایشان بود و در هر مجلسی امت خود را به عفو دیگران فرمان می داد: «مردی به خاطر خدا از ستمی که بر او رفته است نمی‌گذرد، جز آنکه روز رستاخیز پروردگار بر ارجمندی‌اش بیفزاید» و به همه سفارش می کرد همدیگر را ببخشند تا کینه از میان برخیزد.
پرهیز از فال بد
دوست داشتن فال خوب و اکراه از فال بد نیز یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود.
ایمان و دین باوری
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله خود، تندیس ایمان بود و قافله سالار دین باوری. ایشان می‌فرمود: «دین باور نیرومند، نزد خداوند از مومن ضعیف بهتر و محبوب‌تر است». این بزرگوار در حدیثی می‌فرماید: «سزاوار است در دین باور هشت ویژگی باشد: آرامش در آشوب‌ها؛ شکیبایی در ناگواری‌ها؛ سپاس‌گزاری در آسایش؛ قناعت به آنچه خدای والا روزی‌اش کرده است؛ ستم نکردن بر دشمنان؛ تحمیل نکردن بر دوستان؛ پیکرش از او در رنج باشد و مردم از وی در آسایش باشند».
پیامبر نسبت به خدا از همگان پروای بیشتری داشت. در شناخت خدا از همه داناتر و در اطاعت از خداوند از همه نیرومندتر و در عبادت خدا شکیبا‌تر و محبتش به خدا از دیگران بیشتر و زهدش از همه زیادتر بود. انقدر به نماز می‌ایستاد که کف پاهایش از کثرت نماز شکافته می‌شد. وقتی به نماز می‌ایستاد اشکهایش روان می‌شد. از صدای گریه وناله‌اش زمینی که روی آن نماز میخواند می لرزید.
حفاظت از زبان
ایمان هیچ بنده‌ای پابرجا و راست نخواهد شد، مگر اینکه دلش راست شود ودلی به راه راست نخواهد رفت، جز آنکه زبان او راست شود. از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که در همه حال مراقب زبان خویش بود. ایشان می‌فرماید: «بنده به اوج ایمان نمی‌رسد، جز آنکه زبان خویش را نگه دارد».
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی نقل است: «من ضامن خانه ای در بالای بهشت، خانه ای در میانه بهشت و خانه ای در ورودی بهشت برای کسی هستم که ستیزه جویی گفتاری را رها کند؛ گرچه بر حق باشد». اثبات کردن نکته‌ای که هیچ سودی ندارد و ادامه کشمکش، به کدورت‌ها و گسستن دوستی‌ها می‌انجامد.
خدمات اجتماعی
برگزیده‌ترین افراد نزد پیامبر، با فضیلت ترین (باتقوا ترین و داناترین) و خیرخواه‌ترین آنان بودند و بزرگترین منزلت را کسانی نزد او داشتند که بیشتر به دیگران یاری می‌رساندند. پیامبر می‌فرماید: «شخصی که برای رفع نیاز دنیایی آسیب دیده‌ای با وی همراه شود، پروردگار ضمانت میدهد که او را از دورویی و آتش دوزخ برهاند و نیز هفتاد نیاز این جهان او را تامین میکند و همچنان غوطه‌ور در لطف خداوند والاست تا برگردد».
ایشان در حدیثی دیگر می فرماید:«اینکه دوست دین باور خویش را برای انجام دادن کاری یاری کنم، برایم از یک ماه روزه و اعتکاف در مسجدالحرام محبوب تر است». رسول خدا صلی الله علیه و آله در کلامی دیگر سفارش می کند: «آگاه باشید! کسی که اندوهی از غم‌های دنیا را از مومن بزداید، پروردگار هفتاد و دو غم آن جهان و هفتاد و دو غم این جهان را از او می‌زداید».
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) و فعالیت‌های اجتماعی پیامبر این بود که از بیمار، هر کس که بود و به هر نحو عیادت می‌کرد وبه تشییع جنازه مردگان می‌رفت.
هدیه
هدیه دادن یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان نه تنها مردم را به هدیه دادن متقابل فرمان می‌داد، بلکه می فرمود: «به کسی که به تو هدیه نمی‌دهد نیز هدیه بده» و باز می فرمود: «هدیه کینه‌ها را می‌برد و دوستی را تجدید و تثبیت میکند».
از رسول خدا (ص) در حدیثی نقل است: «در هدیه دادن، میان فرزندان خویش مساوات را رعایت کنید. من اگر می‌خواستم کسی را برتری دهم، زنان را برتری می‌دادم».
پیامبر و بهداشت
پیامبر گرامی دندان‌هایش را مسواک می‌کرد و بوی خوش به کار می‌برد، به طوری که از دور نیز بوی خوش او را در می‌یافتند. شخصی که با وی همنیشینی یا مصافحه کرده بود به نیکی شناخته می‌شد زیرا بوی خوش عطر پیامبر از وی نیز به مشام می‌رسید.
جناب رسول اکرم (ص) آب وضو و مسواک خود را شبها بالای سر مبارک می‌گذاشت و سر ظرف اب وضو را با چیزی می‌پوشاند و وقتی از خواب بیدار می‌شد مسواک می‌کرد و وضو می‌گرفت و چهار رکعت نماز میخواند.
مهربانی پیامبر
مهربانی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که بسیار نمود داشت. رسول اکرم (ص) آنقدر مهربان بودند که برای این کافرهایی که مسلمان نمی‌شدند نیز غصه می‌خوردند. تا آنجایی که در قرآن آمده: «مثل اینکه می‌خواهی خودت را برای اینها هلاک کنی». پیامبر می‌خواست که همه عالم به نور برسند.
تواضع
رسول خدا (ص) که علمش از وحی الهی ماخوذ بود و روحش به قدری بزرگ بود که یک تنه غلبه بر روحیات میلیون‌ها میلیون بشر کرد و تمام عادات جاهلیت و ادعان باطله را زیر پا گذاشت، ختم دایره نبوت به وجود شریفش شد سلطان دنیا و آخرت و متصرف در تمام عوالم بود تواضعش با بندگان خدا از همه کس بیشتر بود. کراهت داشت که اصحاب برای احترام او به پا خیزند. وقتی وارد مجلس می‌شد پایین می‌نشست. روی زمین طعام میل می‌فرمود و روی زمین می‌نشست، به فقرا به دو دست خود عطا می‌فرمود.
بیشتر به حالت تواضع می‌نشست. یعنی زانوانش را با دو دست بغل می‌کرد و تا اخر مجلس می‌نشست. هیچ گاه دیده نشد در میان یارانش پاهایش را دراز کند. بیشتر رو به قبله می‌نشست. هر کس را که بر وی وارد می‌شد گرامی می داشت وگاهی اوقات برای افرادی که از بستگان او هم نبودند جامه‌اش را برای نشستن می‌گستراند. گلیم را زیر پای کسی می‌انداخت که بر وی وارد شده بود و اگر آن فرد نمی‌پذیرفت ان قدر اصرار می‌کرد تا بپذیرد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که در کار خانه با اهل خانه خود شرکت می‌کرد. و به دست مبارک گوسفندان را می‌دوشید. جامه وکفش خود را می‌دوخت وبا خادم خود آسیاب می‌کرد وخمیر می‌نمود. بضاعت خود را به دست مبارک می‌برد و هیچ گاه حشم و خدم برای خود نمی گرفت و با فقرا و مساکین مجالست می‌کرد و هم‌غذا می‌شد.
احترام به دیگران
احترام گذاشتن به دیگران از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان با هر کس که دیدار می‌کرد در سلام گفتن سبقت می‌جست. هر کس برای کاری در کنار او بود صبر می‌کرد تا وی جدا شود. به هر یک از یارانش که بر می‌خورد دستش را برای مصافحه دراز می‌کرد و آنگاه دست او را می‌گرفت و انگشتانش را در انگشتان او فرو می‌برد و آنگاه دست دیگرش را بر روی دست او می‌نهاد. اگر به نماز ایستاده بود و کسی برای کاری نزد وی می‌آمد نمازش را زودتر تمام می‌کرد و آنگاه رو به شخص کرده می‌گفت: آیا کاری دارید؟ وچون حاجت او را روا می‌کرد دوباره به نماز می‌ایستاد.
هر کس به سخن پیامبر گوش می‌سپرد گمان می‌برد که وی در نظر پیامبر گرامی‌ترین مردمان است تا آنجا که هر کس در محضر او می‌نشست از چهره و نگاه مبارک پیامبر برخوردار می‌شد. برای احترام و گرامی داشت یارانش آنان را به کنیه فرا میخواند و اگر کسی کنیه نداشت آن حضرت خود کنیه ای برای او تعیین می‌کرد.
شجاعت و مهربانی توام
او دلیرترین مردم بود و در عین حال خلق و خویش از دیگران ملایم‌تر و نسبش پاک بود. هر کس که او را می‌دید تحت تاثیر هیبت آن حضرت واقع می‌شد. هر کس با او رفت وآمد می‌کرد دوستش می‌داشت. او از تمام مردم بخشنده‌تر و در گفتار راستگوتر و در پناه دادن وفادارتر از همه بود.
بخشش پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بخشندگی ایشان بود. روزی مردی به نزدش آمد و چیزی درخواست کرد. پیامبر آنقدر به وی گوسفند بخشید که میان دو کوه را پر کرد. آن مرد به سوی قبیله‌اش بازگشت و گفت: اسلام آورید که محمد آنچنان می‌بخشد که گویی بیمی از تنگدستی ندارد.
او هر منکری را زشت می‌انگاشت و به هر خوبی فرمان می‌داد. بر او وبر دودمانش برترین و پاک ترین درودها و سلام‌ها باد.
ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص)
پیامبر اکرم اقیانوس بی‌کران فضایل اخلاقی و مطالعه زندگینامه رسول خدا نشان میدهد که رفتارش پر از زیبایی‌هاست. پیامبری که رحمة للعالمین است و برای تکمیل مکارم اخلاق نازل شده است. نگاه کردن آن حضرت حکایت از عدالت درونی او دارد، رفتار کریمانه‌اش گویای بزرگی روح، و خشم و خشنودی اش تنها به خاطر رضایت پروردگارش بود. در مجلس دارای ادب، سکوتش دارای حکمت و حیای آن حضرت قابل تو صیف نیست، زهد پیامبر با احدی قابل مقایسه نمی باشد، فقیر و غنی در منظر آن حضرت هیچ تفاوتی با هم ندارند جز به تقوای الهی، همیشه حق بر زبانش جاری، لبخند بر لب، و متواضع‌ترین مردم بود، آن قدر مهربان و نازک دل بود که همه مردم مشتاق زیارت آن حضرت بودند. در امانت داری سرآمد همه بود و در راستگویی از دوران جوانی لقب امین به او داده بودند، در زیبایی سیرت و صورت همتایی نداشت، به پیمانش وفادار بود و عفت کلام آن حضرت سر مشق همه نیکان بود. خوبی‌ها و فضایل و زیبایی‌های آن حضرت آن قدر فراوانند که برشمردن تمام ویژگی های اخلاقی پیامبر کاری بس دشوار است و ذکر همه آنها در این مختصر نمی گنجد. در ادامه به توصیف برخی از ویژگی های اخلاقی پیامبر اکرم (ص) می‌پردازیم.
رفتار پیامبر (ص) با همنشینان
خلق و خوی پیامبر اکرم (ص) آنقدر نرم بوده مردم او را برای خویش همچون پدری دلسوز و مهربان می‌دانستند، همه مردم نزد او از نظر حقوق در یک درجه قرار داشتند. پیامبر به کسی خیره نمی‌شد و نگاه خود را میان اصحابش تقسیم می‌نمود و به این و آن برابر نگاه می‌کرد. آن حضرت هیچگاه با چشم و ابرو اشاره نمی‌کردند. با هیچ کس، سخنی که مورد پسندش نبود بیان نمی‌کرد. خشونت و تندخویی نداشت، هرگز عیبجویی یا مداحی نمی‌کرد، از آنچه نمی پسندید تغافل می‌فرمود و در عین حال کسی را از خود مایوس نمی‌ساخت و دیگران را که بدان مایل بودند ناامید و مایوس نمی کرد، اگر اهل مجلس از چیزی به خنده می افتادند، پیامبر اکرم (ص) نیز می‌خندید و از آنچه که اظهار شگفتی می کردند، پیامبر هم شگفت زده می‌شد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر این بود که خود را از سه چیز محفوظ می‌داشت: مجادله کردن، پرگویی و کارهای بیهوده.
خشم و رضا
پیامبر (ص) هیچگاه به خاطر دنیا و آنچه مربوط به دنیا بود، خشمگین نمی‌شد و چون غضبناک می‌گشت هیچ چیز آتش غضبش را فرو نمی نشاند تا وقتی که او را در راه حق یاری کنند و هرگز برای امور شخصی خود خشمگین نمی‌شد. نقل شده است که پیغمبر خدا(ص) وقتی غضب می‌فرمود اگر ایستاده بود می‌نشست واگر نشسته بود به پشت می‌خوابید تا غضبش ساکن می‌شد. آن حضرت به خاطر خدا نه به خاطر خودش خشمگین می‌شد و فرمان خدا را اجرا می‌کرد اگر چه به زیان خود یا یکی از یارانش تمام می‌شد.
سپاس‌گزاری
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که نعمتهای الهی را بزرگ می‌انگاشت اگر چه بسیار اندک بود و هرگاه در مجلسی حاضر می‌شد ابتدا می‌فرمود: خداوندا پاک ومنزهی وستایش تو راست. گواهی دهم که معبودی جز تو نیست. از تو آمرزش می‌خواهم و به سوی تو بازگشت میکنم.
شکیبایی
رسول گرامی اسلام برای خدا و در راه اجرای رسالت خویش، آزار و اذیت‌های فراوانی تحمل کرد. در نبرد احد صورتش زخمی شد و چهار دندان پیشین او شکست. یارانش از او خواستند تا دشمنانش را نفرین کند، ولی فرمود: «نفرین کننده برانگیخته نشدم، بلکه دعوتگر و بخشایش‌گر مبعوث شدم. خداوندگارا! قوم مرا هدایت کن؛ زیرا آنان نمی فهمند.»
در برابر فرد غریب بر سخن ناهنجارش سخت شکیبایی می‌کرد در مقابل سخنان خشن و تند و سوال های مردم تحمل به خرج می داد، حتی اگر یکی از اصحاب، سایل غریبی را عقب می‌راندند که مزاحم پیامبر نشود ناراحت می‌شد و می‌فرمود:«چون حاجتمندی را دیدید حاجتش را روا کنید» هرگز اجازه نمی‌داد کسی او را بسیار ستایش کند کلام هیچ کس را قطع نمی‌کرد مگر آنکه از حد خود تجاوز می‌نمود در این صورت یا برمی خاست یا او را از ادامه سخن نهی می‌فرمود.
سکوت رسول خدا
امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند: پیامبر در سکوت یکی از چهار حالت را داشت 1. بردبار، 2.حذر، 3. تقدیر، 4. تفکر، اما تقدیر و اندازه نگه داری‌اش در این بود که توجه و نگاه‌های خود و گوش دادن به سخنان ایشان را به همه مجلسیان یکسان تقسیم می‌کرد، اما تفکر او درباره جهان فانی و عالم باقی بود، حلم و بردباری بر او جمع آمده بود که نه چیزی او را خشمگین می‌نمود و نه او را از جای در می‌برد. حذر (و پرهیز) او در چهار چیز برای او جمع شده بود : دنبال کردن کارهای نیک، تا دیگران به او اقتدا کنند و ترک زشتی‌ها تا دیگران آنها را ترک نمایند، کوشش در کارهایی که موجب اصلاح امت بود و اقدام بر آنچه که خیر دنیا و آخرت آنان را فراهم می‌آورد.
امام حسین علیه السلام می فرماید: امام علی علیه السلام، فرمود:«رسول خدا زبان خود را نگاه می‌داشت مگر در مواردی که سخن گفتن ضروری بود.»
حیای پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) حجب و حیای ایشان بود. ابو سعید خدری میگوید : «رسول خدا (ص) از دختران پرده نشین با حیاتر بود، و اگر چیزی را دوست نمی داشت، از صورت مبارکش می‌شد فهمید» (مکارم الاخلاق :ص49)
ساده زیستی پیامبر
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که بر روی زمین می نشست و غذا می‌خورد و همانند بندگان می‌نشست و با دست خود کفش خود را وصله می‌زد و جامه خود را با دست می‌دوخت و بر دراز گوش برهنه سوار می‌شد و دیگری را نیز پشت سرش سوار می‌کرد (نهج البلاغه :ص301).
با دیگران انس می‌گرفت و بین دیگران الفت برقرار می‌کرد. از اصحاب خود دل جویی می کرد و از مردم و احوال و روزگار آنها پرسش می کرد. هر چیز نیکو را گرامی می‌داشت و آن را تقویت می‌کرد، و زشت را بسی نازیبا می‌شمرد و آن را نکوهش می‌کرد.
میانه روی
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) میانه روی ایشان در کارها بود؛ یک لحظه غفلت نمی‌کرد که مبادا دیگران دچار غفلت شده باشند یا از راه راست، به در رفته باشند. درباره حق کوتاهی نمی‌کرد و از آن تجاوز نمی‌فرمود.
ادب ورزی
آن حضرت در جنگ بدر مسمانان را از دشنام گویی به کشتگان دشمن بر حذر داشت و فرمود: به ایشان دشنام مدهید که این کار شما بر کشتگان تاثیری ندارد و بازماندگانشان را آزار میدهد، آگاه باشید که بددهنی، فرو مایگی است.
ایشان همچنین می‌فرماید: به کسی دشنام مده، اگر دیگری به دروغ به تو دشنام داد، تو او را به چیزی که می‌دانی بددهنی نکن. در این صورت، پاداش از آن تو و گناه از آن اوست.
امانت داری
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از طلوع خورشید اسلام و پس از آن نیز میان همگان به «امین» مشهور بود. خود می فرمود: سه چیز است که آفریدگار اجازه شکستن آنها را به کسی نداده است. یکی از آنها، بازپس دادن امانت به صاحبش است؛ چه نیکو کار باشد چه گنهکار.
در حدیثی از ایشان می خوانیم «امانت را به کسی که تو را امین قرار داده است، باز پس ده و به کسی که به تو خیانت کرد، خیانت مکن».
حق گرایی
حق گرایی یکی دیگر از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) است. رسول خدا در شادمانی و خشم، جز حق نمی‌گفت و حق را اعمال می‌کرد، اگر چه در ظاهر به ضرر خودش یا دوستانش بود. آن حضرت به یارانش سفارش می‌کرد: «سخن حق را از هر که شنیدی بپذیر؛ گرچه دشمن بیگانه باشد و ناحق را از هر کس شنیدی نپذیر؛ گر چه دوست نزدیک تو باشد».
بر دسته شمشیرش نوشته شده بود: «حق را بگو؛ گر چه (در ظاهر) به زیان تو باشد».
گذشت
پیامبر رحمت، هم خود آراسته به عفو بود و هم دیگران را به گذشت سفارش می کرد:«گذشت کنید، همانا عفو، جز بر ارج بنده نمی افزاید. پس یکدیگر را عفو کنید تا خداوند ارجمندتان کند».
هرگز در ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) دیده نشد که به خاطرخویش از کسی انتقام گرفته باشد. گذشت همواره در اولویت رفتاری ایشان بود و در هر مجلسی امت خود را به عفو دیگران فرمان می داد: «مردی به خاطر خدا از ستمی که بر او رفته است نمی‌گذرد، جز آنکه روز رستاخیز پروردگار بر ارجمندی‌اش بیفزاید» و به همه سفارش می کرد همدیگر را ببخشند تا کینه از میان برخیزد.
پرهیز از فال بد
دوست داشتن فال خوب و اکراه از فال بد نیز یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود.
ایمان و دین باوری
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله خود، تندیس ایمان بود و قافله سالار دین باوری. ایشان می‌فرمود: «دین باور نیرومند، نزد خداوند از مومن ضعیف بهتر و محبوب‌تر است». این بزرگوار در حدیثی می‌فرماید: «سزاوار است در دین باور هشت ویژگی باشد: آرامش در آشوب‌ها؛ شکیبایی در ناگواری‌ها؛ سپاس‌گزاری در آسایش؛ قناعت به آنچه خدای والا روزی‌اش کرده است؛ ستم نکردن بر دشمنان؛ تحمیل نکردن بر دوستان؛ پیکرش از او در رنج باشد و مردم از وی در آسایش باشند».
پیامبر نسبت به خدا از همگان پروای بیشتری داشت. در شناخت خدا از همه داناتر و در اطاعت از خداوند از همه نیرومندتر و در عبادت خدا شکیبا‌تر و محبتش به خدا از دیگران بیشتر و زهدش از همه زیادتر بود. انقدر به نماز می‌ایستاد که کف پاهایش از کثرت نماز شکافته می‌شد. وقتی به نماز می‌ایستاد اشکهایش روان می‌شد. از صدای گریه وناله‌اش زمینی که روی آن نماز میخواند می لرزید.
حفاظت از زبان
ایمان هیچ بنده‌ای پابرجا و راست نخواهد شد، مگر اینکه دلش راست شود ودلی به راه راست نخواهد رفت، جز آنکه زبان او راست شود. از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که در همه حال مراقب زبان خویش بود. ایشان می‌فرماید: «بنده به اوج ایمان نمی‌رسد، جز آنکه زبان خویش را نگه دارد».
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی نقل است: «من ضامن خانه ای در بالای بهشت، خانه ای در میانه بهشت و خانه ای در ورودی بهشت برای کسی هستم که ستیزه جویی گفتاری را رها کند؛ گرچه بر حق باشد». اثبات کردن نکته‌ای که هیچ سودی ندارد و ادامه کشمکش، به کدورت‌ها و گسستن دوستی‌ها می‌انجامد.
خدمات اجتماعی
برگزیده‌ترین افراد نزد پیامبر، با فضیلت ترین (باتقوا ترین و داناترین) و خیرخواه‌ترین آنان بودند و بزرگترین منزلت را کسانی نزد او داشتند که بیشتر به دیگران یاری می‌رساندند. پیامبر می‌فرماید: «شخصی که برای رفع نیاز دنیایی آسیب دیده‌ای با وی همراه شود، پروردگار ضمانت میدهد که او را از دورویی و آتش دوزخ برهاند و نیز هفتاد نیاز این جهان او را تامین میکند و همچنان غوطه‌ور در لطف خداوند والاست تا برگردد».
ایشان در حدیثی دیگر می فرماید:«اینکه دوست دین باور خویش را برای انجام دادن کاری یاری کنم، برایم از یک ماه روزه و اعتکاف در مسجدالحرام محبوب تر است». رسول خدا صلی الله علیه و آله در کلامی دیگر سفارش می کند: «آگاه باشید! کسی که اندوهی از غم‌های دنیا را از مومن بزداید، پروردگار هفتاد و دو غم آن جهان و هفتاد و دو غم این جهان را از او می‌زداید».
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) و فعالیت‌های اجتماعی پیامبر این بود که از بیمار، هر کس که بود و به هر نحو عیادت می‌کرد وبه تشییع جنازه مردگان می‌رفت.
هدیه
هدیه دادن یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان نه تنها مردم را به هدیه دادن متقابل فرمان می‌داد، بلکه می فرمود: «به کسی که به تو هدیه نمی‌دهد نیز هدیه بده» و باز می فرمود: «هدیه کینه‌ها را می‌برد و دوستی را تجدید و تثبیت میکند».
از رسول خدا (ص) در حدیثی نقل است: «در هدیه دادن، میان فرزندان خویش مساوات را رعایت کنید. من اگر می‌خواستم کسی را برتری دهم، زنان را برتری می‌دادم».
پیامبر و بهداشت
پیامبر گرامی دندان‌هایش را مسواک می‌کرد و بوی خوش به کار می‌برد، به طوری که از دور نیز بوی خوش او را در می‌یافتند. شخصی که با وی همنیشینی یا مصافحه کرده بود به نیکی شناخته می‌شد زیرا بوی خوش عطر پیامبر از وی نیز به مشام می‌رسید.
جناب رسول اکرم (ص) آب وضو و مسواک خود را شبها بالای سر مبارک می‌گذاشت و سر ظرف اب وضو را با چیزی می‌پوشاند و وقتی از خواب بیدار می‌شد مسواک می‌کرد و وضو می‌گرفت و چهار رکعت نماز میخواند.
مهربانی پیامبر
مهربانی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که بسیار نمود داشت. رسول اکرم (ص) آنقدر مهربان بودند که برای این کافرهایی که مسلمان نمی‌شدند نیز غصه می‌خوردند. تا آنجایی که در قرآن آمده: «مثل اینکه می‌خواهی خودت را برای اینها هلاک کنی». پیامبر می‌خواست که همه عالم به نور برسند.
تواضع
رسول خدا (ص) که علمش از وحی الهی ماخوذ بود و روحش به قدری بزرگ بود که یک تنه غلبه بر روحیات میلیون‌ها میلیون بشر کرد و تمام عادات جاهلیت و ادعان باطله را زیر پا گذاشت، ختم دایره نبوت به وجود شریفش شد سلطان دنیا و آخرت و متصرف در تمام عوالم بود تواضعش با بندگان خدا از همه کس بیشتر بود. کراهت داشت که اصحاب برای احترام او به پا خیزند. وقتی وارد مجلس می‌شد پایین می‌نشست. روی زمین طعام میل می‌فرمود و روی زمین می‌نشست، به فقرا به دو دست خود عطا می‌فرمود.
بیشتر به حالت تواضع می‌نشست. یعنی زانوانش را با دو دست بغل می‌کرد و تا اخر مجلس می‌نشست. هیچ گاه دیده نشد در میان یارانش پاهایش را دراز کند. بیشتر رو به قبله می‌نشست. هر کس را که بر وی وارد می‌شد گرامی می داشت وگاهی اوقات برای افرادی که از بستگان او هم نبودند جامه‌اش را برای نشستن می‌گستراند. گلیم را زیر پای کسی می‌انداخت که بر وی وارد شده بود و اگر آن فرد نمی‌پذیرفت ان قدر اصرار می‌کرد تا بپذیرد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که در کار خانه با اهل خانه خود شرکت می‌کرد. و به دست مبارک گوسفندان را می‌دوشید. جامه وکفش خود را می‌دوخت وبا خادم خود آسیاب می‌کرد وخمیر می‌نمود. بضاعت خود را به دست مبارک می‌برد و هیچ گاه حشم و خدم برای خود نمی گرفت و با فقرا و مساکین مجالست می‌کرد و هم‌غذا می‌شد.
احترام به دیگران
احترام گذاشتن به دیگران از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان با هر کس که دیدار می‌کرد در سلام گفتن سبقت می‌جست. هر کس برای کاری در کنار او بود صبر می‌کرد تا وی جدا شود. به هر یک از یارانش که بر می‌خورد دستش را برای مصافحه دراز می‌کرد و آنگاه دست او را می‌گرفت و انگشتانش را در انگشتان او فرو می‌برد و آنگاه دست دیگرش را بر روی دست او می‌نهاد. اگر به نماز ایستاده بود و کسی برای کاری نزد وی می‌آمد نمازش را زودتر تمام می‌کرد و آنگاه رو به شخص کرده می‌گفت: آیا کاری دارید؟ وچون حاجت او را روا می‌کرد دوباره به نماز می‌ایستاد.
هر کس به سخن پیامبر گوش می‌سپرد گمان می‌برد که وی در نظر پیامبر گرامی‌ترین مردمان است تا آنجا که هر کس در محضر او می‌نشست از چهره و نگاه مبارک پیامبر برخوردار می‌شد. برای احترام و گرامی داشت یارانش آنان را به کنیه فرا میخواند و اگر کسی کنیه نداشت آن حضرت خود کنیه ای برای او تعیین می‌کرد.
شجاعت و مهربانی توام
او دلیرترین مردم بود و در عین حال خلق و خویش از دیگران ملایم‌تر و نسبش پاک بود. هر کس که او را می‌دید تحت تاثیر هیبت آن حضرت واقع می‌شد. هر کس با او رفت وآمد می‌کرد دوستش می‌داشت. او از تمام مردم بخشنده‌تر و در گفتار راستگوتر و در پناه دادن وفادارتر از همه بود.
بخشش پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بخشندگی ایشان بود. روزی مردی به نزدش آمد و چیزی درخواست کرد. پیامبر آنقدر به وی گوسفند بخشید که میان دو کوه را پر کرد. آن مرد به سوی قبیله‌اش بازگشت و گفت: اسلام آورید که محمد آنچنان می‌بخشد که گویی بیمی از تنگدستی ندارد.
او هر منکری را زشت می‌انگاشت و به هر خوبی فرمان می‌داد. بر او وبر دودمانش برترین و پاک ترین درودها و سلام‌ها باد.
ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص)
پیامبر اکرم اقیانوس بی‌کران فضایل اخلاقی و مطالعه زندگینامه رسول خدا نشان میدهد که رفتارش پر از زیبایی‌هاست. پیامبری که رحمة للعالمین است و برای تکمیل مکارم اخلاق نازل شده است. نگاه کردن آن حضرت حکایت از عدالت درونی او دارد، رفتار کریمانه‌اش گویای بزرگی روح، و خشم و خشنودی اش تنها به خاطر رضایت پروردگارش بود. در مجلس دارای ادب، سکوتش دارای حکمت و حیای آن حضرت قابل تو صیف نیست، زهد پیامبر با احدی قابل مقایسه نمی باشد، فقیر و غنی در منظر آن حضرت هیچ تفاوتی با هم ندارند جز به تقوای الهی، همیشه حق بر زبانش جاری، لبخند بر لب، و متواضع‌ترین مردم بود، آن قدر مهربان و نازک دل بود که همه مردم مشتاق زیارت آن حضرت بودند. در امانت داری سرآمد همه بود و در راستگویی از دوران جوانی لقب امین به او داده بودند، در زیبایی سیرت و صورت همتایی نداشت، به پیمانش وفادار بود و عفت کلام آن حضرت سر مشق همه نیکان بود. خوبی‌ها و فضایل و زیبایی‌های آن حضرت آن قدر فراوانند که برشمردن تمام ویژگی های اخلاقی پیامبر کاری بس دشوار است و ذکر همه آنها در این مختصر نمی گنجد. در ادامه به توصیف برخی از ویژگی های اخلاقی پیامبر اکرم (ص) می‌پردازیم.
رفتار پیامبر (ص) با همنشینان
خلق و خوی پیامبر اکرم (ص) آنقدر نرم بوده مردم او را برای خویش همچون پدری دلسوز و مهربان می‌دانستند، همه مردم نزد او از نظر حقوق در یک درجه قرار داشتند. پیامبر به کسی خیره نمی‌شد و نگاه خود را میان اصحابش تقسیم می‌نمود و به این و آن برابر نگاه می‌کرد. آن حضرت هیچگاه با چشم و ابرو اشاره نمی‌کردند. با هیچ کس، سخنی که مورد پسندش نبود بیان نمی‌کرد. خشونت و تندخویی نداشت، هرگز عیبجویی یا مداحی نمی‌کرد، از آنچه نمی پسندید تغافل می‌فرمود و در عین حال کسی را از خود مایوس نمی‌ساخت و دیگران را که بدان مایل بودند ناامید و مایوس نمی کرد، اگر اهل مجلس از چیزی به خنده می افتادند، پیامبر اکرم (ص) نیز می‌خندید و از آنچه که اظهار شگفتی می کردند، پیامبر هم شگفت زده می‌شد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر این بود که خود را از سه چیز محفوظ می‌داشت: مجادله کردن، پرگویی و کارهای بیهوده.
خشم و رضا
پیامبر (ص) هیچگاه به خاطر دنیا و آنچه مربوط به دنیا بود، خشمگین نمی‌شد و چون غضبناک می‌گشت هیچ چیز آتش غضبش را فرو نمی نشاند تا وقتی که او را در راه حق یاری کنند و هرگز برای امور شخصی خود خشمگین نمی‌شد. نقل شده است که پیغمبر خدا(ص) وقتی غضب می‌فرمود اگر ایستاده بود می‌نشست واگر نشسته بود به پشت می‌خوابید تا غضبش ساکن می‌شد. آن حضرت به خاطر خدا نه به خاطر خودش خشمگین می‌شد و فرمان خدا را اجرا می‌کرد اگر چه به زیان خود یا یکی از یارانش تمام می‌شد.
سپاس‌گزاری
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که نعمتهای الهی را بزرگ می‌انگاشت اگر چه بسیار اندک بود و هرگاه در مجلسی حاضر می‌شد ابتدا می‌فرمود: خداوندا پاک ومنزهی وستایش تو راست. گواهی دهم که معبودی جز تو نیست. از تو آمرزش می‌خواهم و به سوی تو بازگشت میکنم.
شکیبایی
رسول گرامی اسلام برای خدا و در راه اجرای رسالت خویش، آزار و اذیت‌های فراوانی تحمل کرد. در نبرد احد صورتش زخمی شد و چهار دندان پیشین او شکست. یارانش از او خواستند تا دشمنانش را نفرین کند، ولی فرمود: «نفرین کننده برانگیخته نشدم، بلکه دعوتگر و بخشایش‌گر مبعوث شدم. خداوندگارا! قوم مرا هدایت کن؛ زیرا آنان نمی فهمند.»
در برابر فرد غریب بر سخن ناهنجارش سخت شکیبایی می‌کرد در مقابل سخنان خشن و تند و سوال های مردم تحمل به خرج می داد، حتی اگر یکی از اصحاب، سایل غریبی را عقب می‌راندند که مزاحم پیامبر نشود ناراحت می‌شد و می‌فرمود:«چون حاجتمندی را دیدید حاجتش را روا کنید» هرگز اجازه نمی‌داد کسی او را بسیار ستایش کند کلام هیچ کس را قطع نمی‌کرد مگر آنکه از حد خود تجاوز می‌نمود در این صورت یا برمی خاست یا او را از ادامه سخن نهی می‌فرمود.
سکوت رسول خدا
امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند: پیامبر در سکوت یکی از چهار حالت را داشت 1. بردبار، 2.حذر، 3. تقدیر، 4. تفکر، اما تقدیر و اندازه نگه داری‌اش در این بود که توجه و نگاه‌های خود و گوش دادن به سخنان ایشان را به همه مجلسیان یکسان تقسیم می‌کرد، اما تفکر او درباره جهان فانی و عالم باقی بود، حلم و بردباری بر او جمع آمده بود که نه چیزی او را خشمگین می‌نمود و نه او را از جای در می‌برد. حذر (و پرهیز) او در چهار چیز برای او جمع شده بود : دنبال کردن کارهای نیک، تا دیگران به او اقتدا کنند و ترک زشتی‌ها تا دیگران آنها را ترک نمایند، کوشش در کارهایی که موجب اصلاح امت بود و اقدام بر آنچه که خیر دنیا و آخرت آنان را فراهم می‌آورد.
امام حسین علیه السلام می فرماید: امام علی علیه السلام، فرمود:«رسول خدا زبان خود را نگاه می‌داشت مگر در مواردی که سخن گفتن ضروری بود.»
حیای پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) حجب و حیای ایشان بود. ابو سعید خدری میگوید : «رسول خدا (ص) از دختران پرده نشین با حیاتر بود، و اگر چیزی را دوست نمی داشت، از صورت مبارکش می‌شد فهمید» (مکارم الاخلاق :ص49)
ساده زیستی پیامبر
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که بر روی زمین می نشست و غذا می‌خورد و همانند بندگان می‌نشست و با دست خود کفش خود را وصله می‌زد و جامه خود را با دست می‌دوخت و بر دراز گوش برهنه سوار می‌شد و دیگری را نیز پشت سرش سوار می‌کرد (نهج البلاغه :ص301).
با دیگران انس می‌گرفت و بین دیگران الفت برقرار می‌کرد. از اصحاب خود دل جویی می کرد و از مردم و احوال و روزگار آنها پرسش می کرد. هر چیز نیکو را گرامی می‌داشت و آن را تقویت می‌کرد، و زشت را بسی نازیبا می‌شمرد و آن را نکوهش می‌کرد.
میانه روی
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) میانه روی ایشان در کارها بود؛ یک لحظه غفلت نمی‌کرد که مبادا دیگران دچار غفلت شده باشند یا از راه راست، به در رفته باشند. درباره حق کوتاهی نمی‌کرد و از آن تجاوز نمی‌فرمود.
ادب ورزی
آن حضرت در جنگ بدر مسمانان را از دشنام گویی به کشتگان دشمن بر حذر داشت و فرمود: به ایشان دشنام مدهید که این کار شما بر کشتگان تاثیری ندارد و بازماندگانشان را آزار میدهد، آگاه باشید که بددهنی، فرو مایگی است.
ایشان همچنین می‌فرماید: به کسی دشنام مده، اگر دیگری به دروغ به تو دشنام داد، تو او را به چیزی که می‌دانی بددهنی نکن. در این صورت، پاداش از آن تو و گناه از آن اوست.
امانت داری
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از طلوع خورشید اسلام و پس از آن نیز میان همگان به «امین» مشهور بود. خود می فرمود: سه چیز است که آفریدگار اجازه شکستن آنها را به کسی نداده است. یکی از آنها، بازپس دادن امانت به صاحبش است؛ چه نیکو کار باشد چه گنهکار.
در حدیثی از ایشان می خوانیم «امانت را به کسی که تو را امین قرار داده است، باز پس ده و به کسی که به تو خیانت کرد، خیانت مکن».
حق گرایی
حق گرایی یکی دیگر از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) است. رسول خدا در شادمانی و خشم، جز حق نمی‌گفت و حق را اعمال می‌کرد، اگر چه در ظاهر به ضرر خودش یا دوستانش بود. آن حضرت به یارانش سفارش می‌کرد: «سخن حق را از هر که شنیدی بپذیر؛ گرچه دشمن بیگانه باشد و ناحق را از هر کس شنیدی نپذیر؛ گر چه دوست نزدیک تو باشد».
بر دسته شمشیرش نوشته شده بود: «حق را بگو؛ گر چه (در ظاهر) به زیان تو باشد».
گذشت
پیامبر رحمت، هم خود آراسته به عفو بود و هم دیگران را به گذشت سفارش می کرد:«گذشت کنید، همانا عفو، جز بر ارج بنده نمی افزاید. پس یکدیگر را عفو کنید تا خداوند ارجمندتان کند».
هرگز در ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) دیده نشد که به خاطرخویش از کسی انتقام گرفته باشد. گذشت همواره در اولویت رفتاری ایشان بود و در هر مجلسی امت خود را به عفو دیگران فرمان می داد: «مردی به خاطر خدا از ستمی که بر او رفته است نمی‌گذرد، جز آنکه روز رستاخیز پروردگار بر ارجمندی‌اش بیفزاید» و به همه سفارش می کرد همدیگر را ببخشند تا کینه از میان برخیزد.
پرهیز از فال بد
دوست داشتن فال خوب و اکراه از فال بد نیز یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود.
ایمان و دین باوری
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله خود، تندیس ایمان بود و قافله سالار دین باوری. ایشان می‌فرمود: «دین باور نیرومند، نزد خداوند از مومن ضعیف بهتر و محبوب‌تر است». این بزرگوار در حدیثی می‌فرماید: «سزاوار است در دین باور هشت ویژگی باشد: آرامش در آشوب‌ها؛ شکیبایی در ناگواری‌ها؛ سپاس‌گزاری در آسایش؛ قناعت به آنچه خدای والا روزی‌اش کرده است؛ ستم نکردن بر دشمنان؛ تحمیل نکردن بر دوستان؛ پیکرش از او در رنج باشد و مردم از وی در آسایش باشند».
پیامبر نسبت به خدا از همگان پروای بیشتری داشت. در شناخت خدا از همه داناتر و در اطاعت از خداوند از همه نیرومندتر و در عبادت خدا شکیبا‌تر و محبتش به خدا از دیگران بیشتر و زهدش از همه زیادتر بود. انقدر به نماز می‌ایستاد که کف پاهایش از کثرت نماز شکافته می‌شد. وقتی به نماز می‌ایستاد اشکهایش روان می‌شد. از صدای گریه وناله‌اش زمینی که روی آن نماز میخواند می لرزید.
حفاظت از زبان
ایمان هیچ بنده‌ای پابرجا و راست نخواهد شد، مگر اینکه دلش راست شود ودلی به راه راست نخواهد رفت، جز آنکه زبان او راست شود. از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که در همه حال مراقب زبان خویش بود. ایشان می‌فرماید: «بنده به اوج ایمان نمی‌رسد، جز آنکه زبان خویش را نگه دارد».
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی نقل است: «من ضامن خانه ای در بالای بهشت، خانه ای در میانه بهشت و خانه ای در ورودی بهشت برای کسی هستم که ستیزه جویی گفتاری را رها کند؛ گرچه بر حق باشد». اثبات کردن نکته‌ای که هیچ سودی ندارد و ادامه کشمکش، به کدورت‌ها و گسستن دوستی‌ها می‌انجامد.
خدمات اجتماعی
برگزیده‌ترین افراد نزد پیامبر، با فضیلت ترین (باتقوا ترین و داناترین) و خیرخواه‌ترین آنان بودند و بزرگترین منزلت را کسانی نزد او داشتند که بیشتر به دیگران یاری می‌رساندند. پیامبر می‌فرماید: «شخصی که برای رفع نیاز دنیایی آسیب دیده‌ای با وی همراه شود، پروردگار ضمانت میدهد که او را از دورویی و آتش دوزخ برهاند و نیز هفتاد نیاز این جهان او را تامین میکند و همچنان غوطه‌ور در لطف خداوند والاست تا برگردد».
ایشان در حدیثی دیگر می فرماید:«اینکه دوست دین باور خویش را برای انجام دادن کاری یاری کنم، برایم از یک ماه روزه و اعتکاف در مسجدالحرام محبوب تر است». رسول خدا صلی الله علیه و آله در کلامی دیگر سفارش می کند: «آگاه باشید! کسی که اندوهی از غم‌های دنیا را از مومن بزداید، پروردگار هفتاد و دو غم آن جهان و هفتاد و دو غم این جهان را از او می‌زداید».
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) و فعالیت‌های اجتماعی پیامبر این بود که از بیمار، هر کس که بود و به هر نحو عیادت می‌کرد وبه تشییع جنازه مردگان می‌رفت.
هدیه
هدیه دادن یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان نه تنها مردم را به هدیه دادن متقابل فرمان می‌داد، بلکه می فرمود: «به کسی که به تو هدیه نمی‌دهد نیز هدیه بده» و باز می فرمود: «هدیه کینه‌ها را می‌برد و دوستی را تجدید و تثبیت میکند».
از رسول خدا (ص) در حدیثی نقل است: «در هدیه دادن، میان فرزندان خویش مساوات را رعایت کنید. من اگر می‌خواستم کسی را برتری دهم، زنان را برتری می‌دادم».
پیامبر و بهداشت
پیامبر گرامی دندان‌هایش را مسواک می‌کرد و بوی خوش به کار می‌برد، به طوری که از دور نیز بوی خوش او را در می‌یافتند. شخصی که با وی همنیشینی یا مصافحه کرده بود به نیکی شناخته می‌شد زیرا بوی خوش عطر پیامبر از وی نیز به مشام می‌رسید.
جناب رسول اکرم (ص) آب وضو و مسواک خود را شبها بالای سر مبارک می‌گذاشت و سر ظرف اب وضو را با چیزی می‌پوشاند و وقتی از خواب بیدار می‌شد مسواک می‌کرد و وضو می‌گرفت و چهار رکعت نماز میخواند.
مهربانی پیامبر
مهربانی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که بسیار نمود داشت. رسول اکرم (ص) آنقدر مهربان بودند که برای این کافرهایی که مسلمان نمی‌شدند نیز غصه می‌خوردند. تا آنجایی که در قرآن آمده: «مثل اینکه می‌خواهی خودت را برای اینها هلاک کنی». پیامبر می‌خواست که همه عالم به نور برسند.
تواضع
رسول خدا (ص) که علمش از وحی الهی ماخوذ بود و روحش به قدری بزرگ بود که یک تنه غلبه بر روحیات میلیون‌ها میلیون بشر کرد و تمام عادات جاهلیت و ادعان باطله را زیر پا گذاشت، ختم دایره نبوت به وجود شریفش شد سلطان دنیا و آخرت و متصرف در تمام عوالم بود تواضعش با بندگان خدا از همه کس بیشتر بود. کراهت داشت که اصحاب برای احترام او به پا خیزند. وقتی وارد مجلس می‌شد پایین می‌نشست. روی زمین طعام میل می‌فرمود و روی زمین می‌نشست، به فقرا به دو دست خود عطا می‌فرمود.
بیشتر به حالت تواضع می‌نشست. یعنی زانوانش را با دو دست بغل می‌کرد و تا اخر مجلس می‌نشست. هیچ گاه دیده نشد در میان یارانش پاهایش را دراز کند. بیشتر رو به قبله می‌نشست. هر کس را که بر وی وارد می‌شد گرامی می داشت وگاهی اوقات برای افرادی که از بستگان او هم نبودند جامه‌اش را برای نشستن می‌گستراند. گلیم را زیر پای کسی می‌انداخت که بر وی وارد شده بود و اگر آن فرد نمی‌پذیرفت ان قدر اصرار می‌کرد تا بپذیرد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که در کار خانه با اهل خانه خود شرکت می‌کرد. و به دست مبارک گوسفندان را می‌دوشید. جامه وکفش خود را می‌دوخت وبا خادم خود آسیاب می‌کرد وخمیر می‌نمود. بضاعت خود را به دست مبارک می‌برد و هیچ گاه حشم و خدم برای خود نمی گرفت و با فقرا و مساکین مجالست می‌کرد و هم‌غذا می‌شد.
احترام به دیگران
احترام گذاشتن به دیگران از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان با هر کس که دیدار می‌کرد در سلام گفتن سبقت می‌جست. هر کس برای کاری در کنار او بود صبر می‌کرد تا وی جدا شود. به هر یک از یارانش که بر می‌خورد دستش را برای مصافحه دراز می‌کرد و آنگاه دست او را می‌گرفت و انگشتانش را در انگشتان او فرو می‌برد و آنگاه دست دیگرش را بر روی دست او می‌نهاد. اگر به نماز ایستاده بود و کسی برای کاری نزد وی می‌آمد نمازش را زودتر تمام می‌کرد و آنگاه رو به شخص کرده می‌گفت: آیا کاری دارید؟ وچون حاجت او را روا می‌کرد دوباره به نماز می‌ایستاد.
هر کس به سخن پیامبر گوش می‌سپرد گمان می‌برد که وی در نظر پیامبر گرامی‌ترین مردمان است تا آنجا که هر کس در محضر او می‌نشست از چهره و نگاه مبارک پیامبر برخوردار می‌شد. برای احترام و گرامی داشت یارانش آنان را به کنیه فرا میخواند و اگر کسی کنیه نداشت آن حضرت خود کنیه ای برای او تعیین می‌کرد.
شجاعت و مهربانی توام
او دلیرترین مردم بود و در عین حال خلق و خویش از دیگران ملایم‌تر و نسبش پاک بود. هر کس که او را می‌دید تحت تاثیر هیبت آن حضرت واقع می‌شد. هر کس با او رفت وآمد می‌کرد دوستش می‌داشت. او از تمام مردم بخشنده‌تر و در گفتار راستگوتر و در پناه دادن وفادارتر از همه بود.
بخشش پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بخشندگی ایشان بود. روزی مردی به نزدش آمد و چیزی درخواست کرد. پیامبر آنقدر به وی گوسفند بخشید که میان دو کوه را پر کرد. آن مرد به سوی قبیله‌اش بازگشت و گفت: اسلام آورید که محمد آنچنان می‌بخشد که گویی بیمی از تنگدستی ندارد.
او هر منکری را زشت می‌انگاشت و به هر خوبی فرمان می‌داد. بر او وبر دودمانش برترین و پاک ترین درودها و سلام‌ها باد.
ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص)
پیامبر اکرم اقیانوس بی‌کران فضایل اخلاقی و مطالعه زندگینامه رسول خدا نشان میدهد که رفتارش پر از زیبایی‌هاست. پیامبری که رحمة للعالمین است و برای تکمیل مکارم اخلاق نازل شده است. نگاه کردن آن حضرت حکایت از عدالت درونی او دارد، رفتار کریمانه‌اش گویای بزرگی روح، و خشم و خشنودی اش تنها به خاطر رضایت پروردگارش بود. در مجلس دارای ادب، سکوتش دارای حکمت و حیای آن حضرت قابل تو صیف نیست، زهد پیامبر با احدی قابل مقایسه نمی باشد، فقیر و غنی در منظر آن حضرت هیچ تفاوتی با هم ندارند جز به تقوای الهی، همیشه حق بر زبانش جاری، لبخند بر لب، و متواضع‌ترین مردم بود، آن قدر مهربان و نازک دل بود که همه مردم مشتاق زیارت آن حضرت بودند. در امانت داری سرآمد همه بود و در راستگویی از دوران جوانی لقب امین به او داده بودند، در زیبایی سیرت و صورت همتایی نداشت، به پیمانش وفادار بود و عفت کلام آن حضرت سر مشق همه نیکان بود. خوبی‌ها و فضایل و زیبایی‌های آن حضرت آن قدر فراوانند که برشمردن تمام ویژگی های اخلاقی پیامبر کاری بس دشوار است و ذکر همه آنها در این مختصر نمی گنجد. در ادامه به توصیف برخی از ویژگی های اخلاقی پیامبر اکرم (ص) می‌پردازیم.
رفتار پیامبر (ص) با همنشینان
خلق و خوی پیامبر اکرم (ص) آنقدر نرم بوده مردم او را برای خویش همچون پدری دلسوز و مهربان می‌دانستند، همه مردم نزد او از نظر حقوق در یک درجه قرار داشتند. پیامبر به کسی خیره نمی‌شد و نگاه خود را میان اصحابش تقسیم می‌نمود و به این و آن برابر نگاه می‌کرد. آن حضرت هیچگاه با چشم و ابرو اشاره نمی‌کردند. با هیچ کس، سخنی که مورد پسندش نبود بیان نمی‌کرد. خشونت و تندخویی نداشت، هرگز عیبجویی یا مداحی نمی‌کرد، از آنچه نمی پسندید تغافل می‌فرمود و در عین حال کسی را از خود مایوس نمی‌ساخت و دیگران را که بدان مایل بودند ناامید و مایوس نمی کرد، اگر اهل مجلس از چیزی به خنده می افتادند، پیامبر اکرم (ص) نیز می‌خندید و از آنچه که اظهار شگفتی می کردند، پیامبر هم شگفت زده می‌شد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر این بود که خود را از سه چیز محفوظ می‌داشت: مجادله کردن، پرگویی و کارهای بیهوده.
خشم و رضا
پیامبر (ص) هیچگاه به خاطر دنیا و آنچه مربوط به دنیا بود، خشمگین نمی‌شد و چون غضبناک می‌گشت هیچ چیز آتش غضبش را فرو نمی نشاند تا وقتی که او را در راه حق یاری کنند و هرگز برای امور شخصی خود خشمگین نمی‌شد. نقل شده است که پیغمبر خدا(ص) وقتی غضب می‌فرمود اگر ایستاده بود می‌نشست واگر نشسته بود به پشت می‌خوابید تا غضبش ساکن می‌شد. آن حضرت به خاطر خدا نه به خاطر خودش خشمگین می‌شد و فرمان خدا را اجرا می‌کرد اگر چه به زیان خود یا یکی از یارانش تمام می‌شد.
سپاس‌گزاری
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که نعمتهای الهی را بزرگ می‌انگاشت اگر چه بسیار اندک بود و هرگاه در مجلسی حاضر می‌شد ابتدا می‌فرمود: خداوندا پاک ومنزهی وستایش تو راست. گواهی دهم که معبودی جز تو نیست. از تو آمرزش می‌خواهم و به سوی تو بازگشت میکنم.
شکیبایی
رسول گرامی اسلام برای خدا و در راه اجرای رسالت خویش، آزار و اذیت‌های فراوانی تحمل کرد. در نبرد احد صورتش زخمی شد و چهار دندان پیشین او شکست. یارانش از او خواستند تا دشمنانش را نفرین کند، ولی فرمود: «نفرین کننده برانگیخته نشدم، بلکه دعوتگر و بخشایش‌گر مبعوث شدم. خداوندگارا! قوم مرا هدایت کن؛ زیرا آنان نمی فهمند.»
در برابر فرد غریب بر سخن ناهنجارش سخت شکیبایی می‌کرد در مقابل سخنان خشن و تند و سوال های مردم تحمل به خرج می داد، حتی اگر یکی از اصحاب، سایل غریبی را عقب می‌راندند که مزاحم پیامبر نشود ناراحت می‌شد و می‌فرمود:«چون حاجتمندی را دیدید حاجتش را روا کنید» هرگز اجازه نمی‌داد کسی او را بسیار ستایش کند کلام هیچ کس را قطع نمی‌کرد مگر آنکه از حد خود تجاوز می‌نمود در این صورت یا برمی خاست یا او را از ادامه سخن نهی می‌فرمود.
سکوت رسول خدا
امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند: پیامبر در سکوت یکی از چهار حالت را داشت 1. بردبار، 2.حذر، 3. تقدیر، 4. تفکر، اما تقدیر و اندازه نگه داری‌اش در این بود که توجه و نگاه‌های خود و گوش دادن به سخنان ایشان را به همه مجلسیان یکسان تقسیم می‌کرد، اما تفکر او درباره جهان فانی و عالم باقی بود، حلم و بردباری بر او جمع آمده بود که نه چیزی او را خشمگین می‌نمود و نه او را از جای در می‌برد. حذر (و پرهیز) او در چهار چیز برای او جمع شده بود : دنبال کردن کارهای نیک، تا دیگران به او اقتدا کنند و ترک زشتی‌ها تا دیگران آنها را ترک نمایند، کوشش در کارهایی که موجب اصلاح امت بود و اقدام بر آنچه که خیر دنیا و آخرت آنان را فراهم می‌آورد.
امام حسین علیه السلام می فرماید: امام علی علیه السلام، فرمود:«رسول خدا زبان خود را نگاه می‌داشت مگر در مواردی که سخن گفتن ضروری بود.»
حیای پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) حجب و حیای ایشان بود. ابو سعید خدری میگوید : «رسول خدا (ص) از دختران پرده نشین با حیاتر بود، و اگر چیزی را دوست نمی داشت، از صورت مبارکش می‌شد فهمید» (مکارم الاخلاق :ص49)
ساده زیستی پیامبر
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که بر روی زمین می نشست و غذا می‌خورد و همانند بندگان می‌نشست و با دست خود کفش خود را وصله می‌زد و جامه خود را با دست می‌دوخت و بر دراز گوش برهنه سوار می‌شد و دیگری را نیز پشت سرش سوار می‌کرد (نهج البلاغه :ص301).
با دیگران انس می‌گرفت و بین دیگران الفت برقرار می‌کرد. از اصحاب خود دل جویی می کرد و از مردم و احوال و روزگار آنها پرسش می کرد. هر چیز نیکو را گرامی می‌داشت و آن را تقویت می‌کرد، و زشت را بسی نازیبا می‌شمرد و آن را نکوهش می‌کرد.
میانه روی
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) میانه روی ایشان در کارها بود؛ یک لحظه غفلت نمی‌کرد که مبادا دیگران دچار غفلت شده باشند یا از راه راست، به در رفته باشند. درباره حق کوتاهی نمی‌کرد و از آن تجاوز نمی‌فرمود.
ادب ورزی
آن حضرت در جنگ بدر مسمانان را از دشنام گویی به کشتگان دشمن بر حذر داشت و فرمود: به ایشان دشنام مدهید که این کار شما بر کشتگان تاثیری ندارد و بازماندگانشان را آزار میدهد، آگاه باشید که بددهنی، فرو مایگی است.
ایشان همچنین می‌فرماید: به کسی دشنام مده، اگر دیگری به دروغ به تو دشنام داد، تو او را به چیزی که می‌دانی بددهنی نکن. در این صورت، پاداش از آن تو و گناه از آن اوست.
امانت داری
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از طلوع خورشید اسلام و پس از آن نیز میان همگان به «امین» مشهور بود. خود می فرمود: سه چیز است که آفریدگار اجازه شکستن آنها را به کسی نداده است. یکی از آنها، بازپس دادن امانت به صاحبش است؛ چه نیکو کار باشد چه گنهکار.
در حدیثی از ایشان می خوانیم «امانت را به کسی که تو را امین قرار داده است، باز پس ده و به کسی که به تو خیانت کرد، خیانت مکن».
حق گرایی
حق گرایی یکی دیگر از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) است. رسول خدا در شادمانی و خشم، جز حق نمی‌گفت و حق را اعمال می‌کرد، اگر چه در ظاهر به ضرر خودش یا دوستانش بود. آن حضرت به یارانش سفارش می‌کرد: «سخن حق را از هر که شنیدی بپذیر؛ گرچه دشمن بیگانه باشد و ناحق را از هر کس شنیدی نپذیر؛ گر چه دوست نزدیک تو باشد».
بر دسته شمشیرش نوشته شده بود: «حق را بگو؛ گر چه (در ظاهر) به زیان تو باشد».
گذشت
پیامبر رحمت، هم خود آراسته به عفو بود و هم دیگران را به گذشت سفارش می کرد:«گذشت کنید، همانا عفو، جز بر ارج بنده نمی افزاید. پس یکدیگر را عفو کنید تا خداوند ارجمندتان کند».
هرگز در ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) دیده نشد که به خاطرخویش از کسی انتقام گرفته باشد. گذشت همواره در اولویت رفتاری ایشان بود و در هر مجلسی امت خود را به عفو دیگران فرمان می داد: «مردی به خاطر خدا از ستمی که بر او رفته است نمی‌گذرد، جز آنکه روز رستاخیز پروردگار بر ارجمندی‌اش بیفزاید» و به همه سفارش می کرد همدیگر را ببخشند تا کینه از میان برخیزد.
پرهیز از فال بد
دوست داشتن فال خوب و اکراه از فال بد نیز یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود.
ایمان و دین باوری
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله خود، تندیس ایمان بود و قافله سالار دین باوری. ایشان می‌فرمود: «دین باور نیرومند، نزد خداوند از مومن ضعیف بهتر و محبوب‌تر است». این بزرگوار در حدیثی می‌فرماید: «سزاوار است در دین باور هشت ویژگی باشد: آرامش در آشوب‌ها؛ شکیبایی در ناگواری‌ها؛ سپاس‌گزاری در آسایش؛ قناعت به آنچه خدای والا روزی‌اش کرده است؛ ستم نکردن بر دشمنان؛ تحمیل نکردن بر دوستان؛ پیکرش از او در رنج باشد و مردم از وی در آسایش باشند».
پیامبر نسبت به خدا از همگان پروای بیشتری داشت. در شناخت خدا از همه داناتر و در اطاعت از خداوند از همه نیرومندتر و در عبادت خدا شکیبا‌تر و محبتش به خدا از دیگران بیشتر و زهدش از همه زیادتر بود. انقدر به نماز می‌ایستاد که کف پاهایش از کثرت نماز شکافته می‌شد. وقتی به نماز می‌ایستاد اشکهایش روان می‌شد. از صدای گریه وناله‌اش زمینی که روی آن نماز میخواند می لرزید.
حفاظت از زبان
ایمان هیچ بنده‌ای پابرجا و راست نخواهد شد، مگر اینکه دلش راست شود ودلی به راه راست نخواهد رفت، جز آنکه زبان او راست شود. از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که در همه حال مراقب زبان خویش بود. ایشان می‌فرماید: «بنده به اوج ایمان نمی‌رسد، جز آنکه زبان خویش را نگه دارد».
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی نقل است: «من ضامن خانه ای در بالای بهشت، خانه ای در میانه بهشت و خانه ای در ورودی بهشت برای کسی هستم که ستیزه جویی گفتاری را رها کند؛ گرچه بر حق باشد». اثبات کردن نکته‌ای که هیچ سودی ندارد و ادامه کشمکش، به کدورت‌ها و گسستن دوستی‌ها می‌انجامد.
خدمات اجتماعی
برگزیده‌ترین افراد نزد پیامبر، با فضیلت ترین (باتقوا ترین و داناترین) و خیرخواه‌ترین آنان بودند و بزرگترین منزلت را کسانی نزد او داشتند که بیشتر به دیگران یاری می‌رساندند. پیامبر می‌فرماید: «شخصی که برای رفع نیاز دنیایی آسیب دیده‌ای با وی همراه شود، پروردگار ضمانت میدهد که او را از دورویی و آتش دوزخ برهاند و نیز هفتاد نیاز این جهان او را تامین میکند و همچنان غوطه‌ور در لطف خداوند والاست تا برگردد».
ایشان در حدیثی دیگر می فرماید:«اینکه دوست دین باور خویش را برای انجام دادن کاری یاری کنم، برایم از یک ماه روزه و اعتکاف در مسجدالحرام محبوب تر است». رسول خدا صلی الله علیه و آله در کلامی دیگر سفارش می کند: «آگاه باشید! کسی که اندوهی از غم‌های دنیا را از مومن بزداید، پروردگار هفتاد و دو غم آن جهان و هفتاد و دو غم این جهان را از او می‌زداید».
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) و فعالیت‌های اجتماعی پیامبر این بود که از بیمار، هر کس که بود و به هر نحو عیادت می‌کرد وبه تشییع جنازه مردگان می‌رفت.
هدیه
هدیه دادن یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان نه تنها مردم را به هدیه دادن متقابل فرمان می‌داد، بلکه می فرمود: «به کسی که به تو هدیه نمی‌دهد نیز هدیه بده» و باز می فرمود: «هدیه کینه‌ها را می‌برد و دوستی را تجدید و تثبیت میکند».
از رسول خدا (ص) در حدیثی نقل است: «در هدیه دادن، میان فرزندان خویش مساوات را رعایت کنید. من اگر می‌خواستم کسی را برتری دهم، زنان را برتری می‌دادم».
پیامبر و بهداشت
پیامبر گرامی دندان‌هایش را مسواک می‌کرد و بوی خوش به کار می‌برد، به طوری که از دور نیز بوی خوش او را در می‌یافتند. شخصی که با وی همنیشینی یا مصافحه کرده بود به نیکی شناخته می‌شد زیرا بوی خوش عطر پیامبر از وی نیز به مشام می‌رسید.
جناب رسول اکرم (ص) آب وضو و مسواک خود را شبها بالای سر مبارک می‌گذاشت و سر ظرف اب وضو را با چیزی می‌پوشاند و وقتی از خواب بیدار می‌شد مسواک می‌کرد و وضو می‌گرفت و چهار رکعت نماز میخواند.
مهربانی پیامبر
مهربانی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که بسیار نمود داشت. رسول اکرم (ص) آنقدر مهربان بودند که برای این کافرهایی که مسلمان نمی‌شدند نیز غصه می‌خوردند. تا آنجایی که در قرآن آمده: «مثل اینکه می‌خواهی خودت را برای اینها هلاک کنی». پیامبر می‌خواست که همه عالم به نور برسند.
تواضع
رسول خدا (ص) که علمش از وحی الهی ماخوذ بود و روحش به قدری بزرگ بود که یک تنه غلبه بر روحیات میلیون‌ها میلیون بشر کرد و تمام عادات جاهلیت و ادعان باطله را زیر پا گذاشت، ختم دایره نبوت به وجود شریفش شد سلطان دنیا و آخرت و متصرف در تمام عوالم بود تواضعش با بندگان خدا از همه کس بیشتر بود. کراهت داشت که اصحاب برای احترام او به پا خیزند. وقتی وارد مجلس می‌شد پایین می‌نشست. روی زمین طعام میل می‌فرمود و روی زمین می‌نشست، به فقرا به دو دست خود عطا می‌فرمود.
بیشتر به حالت تواضع می‌نشست. یعنی زانوانش را با دو دست بغل می‌کرد و تا اخر مجلس می‌نشست. هیچ گاه دیده نشد در میان یارانش پاهایش را دراز کند. بیشتر رو به قبله می‌نشست. هر کس را که بر وی وارد می‌شد گرامی می داشت وگاهی اوقات برای افرادی که از بستگان او هم نبودند جامه‌اش را برای نشستن می‌گستراند. گلیم را زیر پای کسی می‌انداخت که بر وی وارد شده بود و اگر آن فرد نمی‌پذیرفت ان قدر اصرار می‌کرد تا بپذیرد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که در کار خانه با اهل خانه خود شرکت می‌کرد. و به دست مبارک گوسفندان را می‌دوشید. جامه وکفش خود را می‌دوخت وبا خادم خود آسیاب می‌کرد وخمیر می‌نمود. بضاعت خود را به دست مبارک می‌برد و هیچ گاه حشم و خدم برای خود نمی گرفت و با فقرا و مساکین مجالست می‌کرد و هم‌غذا می‌شد.
احترام به دیگران
احترام گذاشتن به دیگران از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان با هر کس که دیدار می‌کرد در سلام گفتن سبقت می‌جست. هر کس برای کاری در کنار او بود صبر می‌کرد تا وی جدا شود. به هر یک از یارانش که بر می‌خورد دستش را برای مصافحه دراز می‌کرد و آنگاه دست او را می‌گرفت و انگشتانش را در انگشتان او فرو می‌برد و آنگاه دست دیگرش را بر روی دست او می‌نهاد. اگر به نماز ایستاده بود و کسی برای کاری نزد وی می‌آمد نمازش را زودتر تمام می‌کرد و آنگاه رو به شخص کرده می‌گفت: آیا کاری دارید؟ وچون حاجت او را روا می‌کرد دوباره به نماز می‌ایستاد.
هر کس به سخن پیامبر گوش می‌سپرد گمان می‌برد که وی در نظر پیامبر گرامی‌ترین مردمان است تا آنجا که هر کس در محضر او می‌نشست از چهره و نگاه مبارک پیامبر برخوردار می‌شد. برای احترام و گرامی داشت یارانش آنان را به کنیه فرا میخواند و اگر کسی کنیه نداشت آن حضرت خود کنیه ای برای او تعیین می‌کرد.
شجاعت و مهربانی توام
او دلیرترین مردم بود و در عین حال خلق و خویش از دیگران ملایم‌تر و نسبش پاک بود. هر کس که او را می‌دید تحت تاثیر هیبت آن حضرت واقع می‌شد. هر کس با او رفت وآمد می‌کرد دوستش می‌داشت. او از تمام مردم بخشنده‌تر و در گفتار راستگوتر و در پناه دادن وفادارتر از همه بود.
بخشش پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بخشندگی ایشان بود. روزی مردی به نزدش آمد و چیزی درخواست کرد. پیامبر آنقدر به وی گوسفند بخشید که میان دو کوه را پر کرد. آن مرد به سوی قبیله‌اش بازگشت و گفت: اسلام آورید که محمد آنچنان می‌بخشد که گویی بیمی از تنگدستی ندارد.
او هر منکری را زشت می‌انگاشت و به هر خوبی فرمان می‌داد. بر او وبر دودمانش برترین و پاک ترین درودها و سلام‌ها باد.
ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص)
پیامبر اکرم اقیانوس بی‌کران فضایل اخلاقی و مطالعه زندگینامه رسول خدا نشان میدهد که رفتارش پر از زیبایی‌هاست. پیامبری که رحمة للعالمین است و برای تکمیل مکارم اخلاق نازل شده است. نگاه کردن آن حضرت حکایت از عدالت درونی او دارد، رفتار کریمانه‌اش گویای بزرگی روح، و خشم و خشنودی اش تنها به خاطر رضایت پروردگارش بود. در مجلس دارای ادب، سکوتش دارای حکمت و حیای آن حضرت قابل تو صیف نیست، زهد پیامبر با احدی قابل مقایسه نمی باشد، فقیر و غنی در منظر آن حضرت هیچ تفاوتی با هم ندارند جز به تقوای الهی، همیشه حق بر زبانش جاری، لبخند بر لب، و متواضع‌ترین مردم بود، آن قدر مهربان و نازک دل بود که همه مردم مشتاق زیارت آن حضرت بودند. در امانت داری سرآمد همه بود و در راستگویی از دوران جوانی لقب امین به او داده بودند، در زیبایی سیرت و صورت همتایی نداشت، به پیمانش وفادار بود و عفت کلام آن حضرت سر مشق همه نیکان بود. خوبی‌ها و فضایل و زیبایی‌های آن حضرت آن قدر فراوانند که برشمردن تمام ویژگی های اخلاقی پیامبر کاری بس دشوار است و ذکر همه آنها در این مختصر نمی گنجد. در ادامه به توصیف برخی از ویژگی های اخلاقی پیامبر اکرم (ص) می‌پردازیم.
رفتار پیامبر (ص) با همنشینان
خلق و خوی پیامبر اکرم (ص) آنقدر نرم بوده مردم او را برای خویش همچون پدری دلسوز و مهربان می‌دانستند، همه مردم نزد او از نظر حقوق در یک درجه قرار داشتند. پیامبر به کسی خیره نمی‌شد و نگاه خود را میان اصحابش تقسیم می‌نمود و به این و آن برابر نگاه می‌کرد. آن حضرت هیچگاه با چشم و ابرو اشاره نمی‌کردند. با هیچ کس، سخنی که مورد پسندش نبود بیان نمی‌کرد. خشونت و تندخویی نداشت، هرگز عیبجویی یا مداحی نمی‌کرد، از آنچه نمی پسندید تغافل می‌فرمود و در عین حال کسی را از خود مایوس نمی‌ساخت و دیگران را که بدان مایل بودند ناامید و مایوس نمی کرد، اگر اهل مجلس از چیزی به خنده می افتادند، پیامبر اکرم (ص) نیز می‌خندید و از آنچه که اظهار شگفتی می کردند، پیامبر هم شگفت زده می‌شد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر این بود که خود را از سه چیز محفوظ می‌داشت: مجادله کردن، پرگویی و کارهای بیهوده.
خشم و رضا
پیامبر (ص) هیچگاه به خاطر دنیا و آنچه مربوط به دنیا بود، خشمگین نمی‌شد و چون غضبناک می‌گشت هیچ چیز آتش غضبش را فرو نمی نشاند تا وقتی که او را در راه حق یاری کنند و هرگز برای امور شخصی خود خشمگین نمی‌شد. نقل شده است که پیغمبر خدا(ص) وقتی غضب می‌فرمود اگر ایستاده بود می‌نشست واگر نشسته بود به پشت می‌خوابید تا غضبش ساکن می‌شد. آن حضرت به خاطر خدا نه به خاطر خودش خشمگین می‌شد و فرمان خدا را اجرا می‌کرد اگر چه به زیان خود یا یکی از یارانش تمام می‌شد.
سپاس‌گزاری
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که نعمتهای الهی را بزرگ می‌انگاشت اگر چه بسیار اندک بود و هرگاه در مجلسی حاضر می‌شد ابتدا می‌فرمود: خداوندا پاک ومنزهی وستایش تو راست. گواهی دهم که معبودی جز تو نیست. از تو آمرزش می‌خواهم و به سوی تو بازگشت میکنم.
شکیبایی
رسول گرامی اسلام برای خدا و در راه اجرای رسالت خویش، آزار و اذیت‌های فراوانی تحمل کرد. در نبرد احد صورتش زخمی شد و چهار دندان پیشین او شکست. یارانش از او خواستند تا دشمنانش را نفرین کند، ولی فرمود: «نفرین کننده برانگیخته نشدم، بلکه دعوتگر و بخشایش‌گر مبعوث شدم. خداوندگارا! قوم مرا هدایت کن؛ زیرا آنان نمی فهمند.»
در برابر فرد غریب بر سخن ناهنجارش سخت شکیبایی می‌کرد در مقابل سخنان خشن و تند و سوال های مردم تحمل به خرج می داد، حتی اگر یکی از اصحاب، سایل غریبی را عقب می‌راندند که مزاحم پیامبر نشود ناراحت می‌شد و می‌فرمود:«چون حاجتمندی را دیدید حاجتش را روا کنید» هرگز اجازه نمی‌داد کسی او را بسیار ستایش کند کلام هیچ کس را قطع نمی‌کرد مگر آنکه از حد خود تجاوز می‌نمود در این صورت یا برمی خاست یا او را از ادامه سخن نهی می‌فرمود.
سکوت رسول خدا
امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند: پیامبر در سکوت یکی از چهار حالت را داشت 1. بردبار، 2.حذر، 3. تقدیر، 4. تفکر، اما تقدیر و اندازه نگه داری‌اش در این بود که توجه و نگاه‌های خود و گوش دادن به سخنان ایشان را به همه مجلسیان یکسان تقسیم می‌کرد، اما تفکر او درباره جهان فانی و عالم باقی بود، حلم و بردباری بر او جمع آمده بود که نه چیزی او را خشمگین می‌نمود و نه او را از جای در می‌برد. حذر (و پرهیز) او در چهار چیز برای او جمع شده بود : دنبال کردن کارهای نیک، تا دیگران به او اقتدا کنند و ترک زشتی‌ها تا دیگران آنها را ترک نمایند، کوشش در کارهایی که موجب اصلاح امت بود و اقدام بر آنچه که خیر دنیا و آخرت آنان را فراهم می‌آورد.
امام حسین علیه السلام می فرماید: امام علی علیه السلام، فرمود:«رسول خدا زبان خود را نگاه می‌داشت مگر در مواردی که سخن گفتن ضروری بود.»
حیای پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) حجب و حیای ایشان بود. ابو سعید خدری میگوید : «رسول خدا (ص) از دختران پرده نشین با حیاتر بود، و اگر چیزی را دوست نمی داشت، از صورت مبارکش می‌شد فهمید» (مکارم الاخلاق :ص49)
ساده زیستی پیامبر
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که بر روی زمین می نشست و غذا می‌خورد و همانند بندگان می‌نشست و با دست خود کفش خود را وصله می‌زد و جامه خود را با دست می‌دوخت و بر دراز گوش برهنه سوار می‌شد و دیگری را نیز پشت سرش سوار می‌کرد (نهج البلاغه :ص301).
با دیگران انس می‌گرفت و بین دیگران الفت برقرار می‌کرد. از اصحاب خود دل جویی می کرد و از مردم و احوال و روزگار آنها پرسش می کرد. هر چیز نیکو را گرامی می‌داشت و آن را تقویت می‌کرد، و زشت را بسی نازیبا می‌شمرد و آن را نکوهش می‌کرد.
میانه روی
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) میانه روی ایشان در کارها بود؛ یک لحظه غفلت نمی‌کرد که مبادا دیگران دچار غفلت شده باشند یا از راه راست، به در رفته باشند. درباره حق کوتاهی نمی‌کرد و از آن تجاوز نمی‌فرمود.
ادب ورزی
آن حضرت در جنگ بدر مسمانان را از دشنام گویی به کشتگان دشمن بر حذر داشت و فرمود: به ایشان دشنام مدهید که این کار شما بر کشتگان تاثیری ندارد و بازماندگانشان را آزار میدهد، آگاه باشید که بددهنی، فرو مایگی است.
ایشان همچنین می‌فرماید: به کسی دشنام مده، اگر دیگری به دروغ به تو دشنام داد، تو او را به چیزی که می‌دانی بددهنی نکن. در این صورت، پاداش از آن تو و گناه از آن اوست.
امانت داری
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از طلوع خورشید اسلام و پس از آن نیز میان همگان به «امین» مشهور بود. خود می فرمود: سه چیز است که آفریدگار اجازه شکستن آنها را به کسی نداده است. یکی از آنها، بازپس دادن امانت به صاحبش است؛ چه نیکو کار باشد چه گنهکار.
در حدیثی از ایشان می خوانیم «امانت را به کسی که تو را امین قرار داده است، باز پس ده و به کسی که به تو خیانت کرد، خیانت مکن».
حق گرایی
حق گرایی یکی دیگر از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) است. رسول خدا در شادمانی و خشم، جز حق نمی‌گفت و حق را اعمال می‌کرد، اگر چه در ظاهر به ضرر خودش یا دوستانش بود. آن حضرت به یارانش سفارش می‌کرد: «سخن حق را از هر که شنیدی بپذیر؛ گرچه دشمن بیگانه باشد و ناحق را از هر کس شنیدی نپذیر؛ گر چه دوست نزدیک تو باشد».
بر دسته شمشیرش نوشته شده بود: «حق را بگو؛ گر چه (در ظاهر) به زیان تو باشد».
گذشت
پیامبر رحمت، هم خود آراسته به عفو بود و هم دیگران را به گذشت سفارش می کرد:«گذشت کنید، همانا عفو، جز بر ارج بنده نمی افزاید. پس یکدیگر را عفو کنید تا خداوند ارجمندتان کند».
هرگز در ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) دیده نشد که به خاطرخویش از کسی انتقام گرفته باشد. گذشت همواره در اولویت رفتاری ایشان بود و در هر مجلسی امت خود را به عفو دیگران فرمان می داد: «مردی به خاطر خدا از ستمی که بر او رفته است نمی‌گذرد، جز آنکه روز رستاخیز پروردگار بر ارجمندی‌اش بیفزاید» و به همه سفارش می کرد همدیگر را ببخشند تا کینه از میان برخیزد.
پرهیز از فال بد
دوست داشتن فال خوب و اکراه از فال بد نیز یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود.
ایمان و دین باوری
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله خود، تندیس ایمان بود و قافله سالار دین باوری. ایشان می‌فرمود: «دین باور نیرومند، نزد خداوند از مومن ضعیف بهتر و محبوب‌تر است». این بزرگوار در حدیثی می‌فرماید: «سزاوار است در دین باور هشت ویژگی باشد: آرامش در آشوب‌ها؛ شکیبایی در ناگواری‌ها؛ سپاس‌گزاری در آسایش؛ قناعت به آنچه خدای والا روزی‌اش کرده است؛ ستم نکردن بر دشمنان؛ تحمیل نکردن بر دوستان؛ پیکرش از او در رنج باشد و مردم از وی در آسایش باشند».
پیامبر نسبت به خدا از همگان پروای بیشتری داشت. در شناخت خدا از همه داناتر و در اطاعت از خداوند از همه نیرومندتر و در عبادت خدا شکیبا‌تر و محبتش به خدا از دیگران بیشتر و زهدش از همه زیادتر بود. انقدر به نماز می‌ایستاد که کف پاهایش از کثرت نماز شکافته می‌شد. وقتی به نماز می‌ایستاد اشکهایش روان می‌شد. از صدای گریه وناله‌اش زمینی که روی آن نماز میخواند می لرزید.
حفاظت از زبان
ایمان هیچ بنده‌ای پابرجا و راست نخواهد شد، مگر اینکه دلش راست شود ودلی به راه راست نخواهد رفت، جز آنکه زبان او راست شود. از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) این بود که در همه حال مراقب زبان خویش بود. ایشان می‌فرماید: «بنده به اوج ایمان نمی‌رسد، جز آنکه زبان خویش را نگه دارد».
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی نقل است: «من ضامن خانه ای در بالای بهشت، خانه ای در میانه بهشت و خانه ای در ورودی بهشت برای کسی هستم که ستیزه جویی گفتاری را رها کند؛ گرچه بر حق باشد». اثبات کردن نکته‌ای که هیچ سودی ندارد و ادامه کشمکش، به کدورت‌ها و گسستن دوستی‌ها می‌انجامد.
خدمات اجتماعی
برگزیده‌ترین افراد نزد پیامبر، با فضیلت ترین (باتقوا ترین و داناترین) و خیرخواه‌ترین آنان بودند و بزرگترین منزلت را کسانی نزد او داشتند که بیشتر به دیگران یاری می‌رساندند. پیامبر می‌فرماید: «شخصی که برای رفع نیاز دنیایی آسیب دیده‌ای با وی همراه شود، پروردگار ضمانت میدهد که او را از دورویی و آتش دوزخ برهاند و نیز هفتاد نیاز این جهان او را تامین میکند و همچنان غوطه‌ور در لطف خداوند والاست تا برگردد».
ایشان در حدیثی دیگر می فرماید:«اینکه دوست دین باور خویش را برای انجام دادن کاری یاری کنم، برایم از یک ماه روزه و اعتکاف در مسجدالحرام محبوب تر است». رسول خدا صلی الله علیه و آله در کلامی دیگر سفارش می کند: «آگاه باشید! کسی که اندوهی از غم‌های دنیا را از مومن بزداید، پروردگار هفتاد و دو غم آن جهان و هفتاد و دو غم این جهان را از او می‌زداید».
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) و فعالیت‌های اجتماعی پیامبر این بود که از بیمار، هر کس که بود و به هر نحو عیادت می‌کرد وبه تشییع جنازه مردگان می‌رفت.
هدیه
هدیه دادن یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان نه تنها مردم را به هدیه دادن متقابل فرمان می‌داد، بلکه می فرمود: «به کسی که به تو هدیه نمی‌دهد نیز هدیه بده» و باز می فرمود: «هدیه کینه‌ها را می‌برد و دوستی را تجدید و تثبیت میکند».
از رسول خدا (ص) در حدیثی نقل است: «در هدیه دادن، میان فرزندان خویش مساوات را رعایت کنید. من اگر می‌خواستم کسی را برتری دهم، زنان را برتری می‌دادم».
پیامبر و بهداشت
پیامبر گرامی دندان‌هایش را مسواک می‌کرد و بوی خوش به کار می‌برد، به طوری که از دور نیز بوی خوش او را در می‌یافتند. شخصی که با وی همنیشینی یا مصافحه کرده بود به نیکی شناخته می‌شد زیرا بوی خوش عطر پیامبر از وی نیز به مشام می‌رسید.
جناب رسول اکرم (ص) آب وضو و مسواک خود را شبها بالای سر مبارک می‌گذاشت و سر ظرف اب وضو را با چیزی می‌پوشاند و وقتی از خواب بیدار می‌شد مسواک می‌کرد و وضو می‌گرفت و چهار رکعت نماز میخواند.
مهربانی پیامبر
مهربانی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که بسیار نمود داشت. رسول اکرم (ص) آنقدر مهربان بودند که برای این کافرهایی که مسلمان نمی‌شدند نیز غصه می‌خوردند. تا آنجایی که در قرآن آمده: «مثل اینکه می‌خواهی خودت را برای اینها هلاک کنی». پیامبر می‌خواست که همه عالم به نور برسند.
تواضع
رسول خدا (ص) که علمش از وحی الهی ماخوذ بود و روحش به قدری بزرگ بود که یک تنه غلبه بر روحیات میلیون‌ها میلیون بشر کرد و تمام عادات جاهلیت و ادعان باطله را زیر پا گذاشت، ختم دایره نبوت به وجود شریفش شد سلطان دنیا و آخرت و متصرف در تمام عوالم بود تواضعش با بندگان خدا از همه کس بیشتر بود. کراهت داشت که اصحاب برای احترام او به پا خیزند. وقتی وارد مجلس می‌شد پایین می‌نشست. روی زمین طعام میل می‌فرمود و روی زمین می‌نشست، به فقرا به دو دست خود عطا می‌فرمود.
بیشتر به حالت تواضع می‌نشست. یعنی زانوانش را با دو دست بغل می‌کرد و تا اخر مجلس می‌نشست. هیچ گاه دیده نشد در میان یارانش پاهایش را دراز کند. بیشتر رو به قبله می‌نشست. هر کس را که بر وی وارد می‌شد گرامی می داشت وگاهی اوقات برای افرادی که از بستگان او هم نبودند جامه‌اش را برای نشستن می‌گستراند. گلیم را زیر پای کسی می‌انداخت که بر وی وارد شده بود و اگر آن فرد نمی‌پذیرفت ان قدر اصرار می‌کرد تا بپذیرد.
از ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود که در کار خانه با اهل خانه خود شرکت می‌کرد. و به دست مبارک گوسفندان را می‌دوشید. جامه وکفش خود را می‌دوخت وبا خادم خود آسیاب می‌کرد وخمیر می‌نمود. بضاعت خود را به دست مبارک می‌برد و هیچ گاه حشم و خدم برای خود نمی گرفت و با فقرا و مساکین مجالست می‌کرد و هم‌غذا می‌شد.
احترام به دیگران
احترام گذاشتن به دیگران از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بود. ایشان با هر کس که دیدار می‌کرد در سلام گفتن سبقت می‌جست. هر کس برای کاری در کنار او بود صبر می‌کرد تا وی جدا شود. به هر یک از یارانش که بر می‌خورد دستش را برای مصافحه دراز می‌کرد و آنگاه دست او را می‌گرفت و انگشتانش را در انگشتان او فرو می‌برد و آنگاه دست دیگرش را بر روی دست او می‌نهاد. اگر به نماز ایستاده بود و کسی برای کاری نزد وی می‌آمد نمازش را زودتر تمام می‌کرد و آنگاه رو به شخص کرده می‌گفت: آیا کاری دارید؟ وچون حاجت او را روا می‌کرد دوباره به نماز می‌ایستاد.
هر کس به سخن پیامبر گوش می‌سپرد گمان می‌برد که وی در نظر پیامبر گرامی‌ترین مردمان است تا آنجا که هر کس در محضر او می‌نشست از چهره و نگاه مبارک پیامبر برخوردار می‌شد. برای احترام و گرامی داشت یارانش آنان را به کنیه فرا میخواند و اگر کسی کنیه نداشت آن حضرت خود کنیه ای برای او تعیین می‌کرد.
شجاعت و مهربانی توام
او دلیرترین مردم بود و در عین حال خلق و خویش از دیگران ملایم‌تر و نسبش پاک بود. هر کس که او را می‌دید تحت تاثیر هیبت آن حضرت واقع می‌شد. هر کس با او رفت وآمد می‌کرد دوستش می‌داشت. او از تمام مردم بخشنده‌تر و در گفتار راستگوتر و در پناه دادن وفادارتر از همه بود.
بخشش پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بخشندگی ایشان بود. روزی مردی به نزدش آمد و چیزی درخواست کرد. پیامبر آنقدر به وی گوسفند بخشید که میان دو کوه را پر کرد. آن مرد به سوی قبیله‌اش بازگشت و گفت: اسلام آورید که محمد آنچنان می‌بخشد که گویی بیمی از تنگدستی ندارد.
او هر منکری را زشت می‌انگاشت و به هر خوبی فرمان می‌داد. بر او وبر دودمانش برترین و پاک ترین درودها و سلام‌ها باد.
شجاعت و مهربانی توام
او دلیرترین مردم بود و در عین حال خلق و خویش از دیگران ملایم‌تر و نسبش پاک بود. هر کس که او را می‌دید تحت تاثیر هیبت آن حضرت واقع می‌شد. هر کس با او رفت وآمد می‌کرد دوستش می‌داشت. او از تمام مردم بخشنده‌تر و در گفتار راستگوتر و در پناه دادن وفادارتر از همه بود.
بخشش پیامبر
از دیگر ویژگی های اخلاقی پیامبر (ص) بخشندگی ایشان بود. روزی مردی به نزدش آمد و چیزی درخواست کرد. پیامبر آنقدر به وی گوسفند بخشید که میان دو کوه را پر کرد. آن مرد به سوی قبیله‌اش بازگشت و گفت: اسلام آورید که محمد آنچنان می‌بخشد که گویی بیمی از تنگدستی ندارد.
او هر منکری را زشت می‌انگاشت و به هر خوبی فرمان می‌داد. بر او وبر دودمانش برترین و پاک ترین درودها و سلام‌ها باد.
