اهمیت مسأله نیّت و پاکی آن

در چهارمین فراز از دعای امام عصر(عج) سخن از سرچشمه زلال اعمال یعنی نیّت، پاکی و شفاف بودن آن به میان آمده و با تعبیر: «و صدق النّیّة؛ خدایا توفیق نیت پاک و راستین به من بده» ما را به معدن و مخزن تصمیم گیری ها معطوف داشته، و بیان می کند که اگر آب از سرچشمه پاک باشد نقش به سزایی در پاکی افکار، گفتار، کردار و شیوه ها دارد، و گرنه موجب انحرافات و کژی های فکری و عملی شده و همان مثل معروف را تداعی می کند که آب از سرچشمه خراب است. و اگر مخزن آلوده نبود، آب های منشعب شده، از آن، آلوده و بیماری زا نمی شد.

موضوع نیت به قدری مهم است که پیامبر(ص) در سخنی فرمود: «انّما الاعمال بالنّیّات؛ قطعاً چگونگی اعمال انسان (از نظر پذیرش و همچنین از نظر کیفیت در درجه عالی و مراحل پایین) بستگی به چگونگی نیّت ها دارد.» سپس چنین توضیح فرمود: «به عنوان مثال در مسأله هجرت از شهری به شهر دیگر(مثلاً از مکه به مدینه) کسی که با نیت هجرت به سوی خدا و رسول( و انجام فرمان خدا و رسول و تحققّ آرمان های الهی) هجرت می کند، به همان آرمان مقدّس نایل می گردد، ولی کسی که هجرتش برای امور مادی دنیا،یا وصلت با زن و ازدواج با او است، هجرت او نیز در راستای همان خواهد بود.»(1)

از اهمیت نیّت، و نقش سرنوشت ساز آن در سعادت و شقاوت انسان این که رسول اکرم(ص) فرمود: «نیّة المؤمن خیرٌ من عمله، و نیّة الکافر شرٌ من عمله، و کلّ عاملٍ یعمل علی نیّته؛(2) نیت انسان با ایمان(چون از روی صداقت است) بهتر از عمل نیک اوست، و نیت کافر (چون بر اساس کفر و انحراف است) بدتر از عملش می باشد.» یعنی مدار و معیار درجات نیکی اعمال، و یا درکات و بدی کارها تابع حالت نفسانی است که پدید آورنده نیت انسان است.

بنابراین اگر، انسان دارای نیت ناپاک و انحرافی باشد، موجب کارهای انحرافی و زشت خواهد شد، و اگر دارای نیت صادقانه و پاک باشد، منشأ برکات و کارهای مثبت و شایسته خواهد گردید. توضیح این که انسان وقتی کاری را انجام می دهد که آن را اراده کند، و اراده او وقتی تحقق می یابد که علاقه و شوقی به آن کار داشته باشد، و این علاقه و شوق نیز از حالت خاص نفسانی او که در روح و روانش شکل گرفته نشأت می گیرد، و همین شکل گیری منبع و مخزن تصمیم گیری است. همانند سدّ آب که منبع آب رسانی به همه جا است، حال اگر این منبع آب، آلوده باشد، آب ناپاک و بیماری زا در دسترس مردم قرار می گیرد، و اگر زلال و صاف و بهداشتی باشد، آب پاک و حیاتبخش نصیب انسان ها می گردد. نتیجه این که یک انسان سعادتمند کسی است که منبع و مخزن ساختاری وجودش را خالص و پاک نگهدارد، تا از آن نیت و اراده پاک بجوشد و سرچشمه ارزش ها گردد. چنان که همین مطلب در تفسیر یکی از آیات قرآن، از امام صادق(ع) چنین روایت شده است: روزی آن حضرت پس از گفتاری این آیه را تلاوت فرمود: «قل کلٌ یعمل علی شاکلته؛(3) بگو هر کس مطابق روش و خلق و خوی خود عمل می کند.» آنگاه فرمود:یعنی «علی نیّته؛ معنای این آیه این است که هر کس بر طبق نیت خود عمل می کند.»(4)

واژه شاکله همان حالت خاص نفسانی است که نیت و اراده و تصمیم گیری، از آن نشأت می گیرد، که همان ساختار وجودی انسان است، و هر انسانی از نظر خلق و خوی و مسائل تربیتی دارای ساختار خاص است. علّامه طباطبایی(ره) در تفسیر خود پس از ذکر این حدیث در معنی آیه، می فرماید: «این مطلب اشاره به نفوذ و سرایت ملکات نفسانی است که در جهت عمل، زمینه سازی می کند، اگر ملکات نیک باشد زمینه سازی نیک برای ساختن نیت صادقانه می نماید، و گرنه نتیجه معکوس دارد.»(5)

در تفسیر علی بن ابراهیم در تفسیر آیه مذکور، از حضرت رضا(ع) روایت شده فرمود: «در روز قیامت نامه های اعمالی را نزد بندگانی می آورند، آنها اعمال نیکی را در آن نامه ها می بینند که آنها را انجام نداده اند، به خدا عرض می کنند: «خدایا به عزتت سوگند خودت می دانی که ما این کارهای نیک را انجام نداده ایم.» خداوند می فرماید: «صدقتم نویتموها فکتبنا هالکم ثمّ یثابون علیها؛(6) راست می گویید، شما نیت انجام این کارها را نمودید، و ما آنها را برای شما در نامه های اعمالتان نوشتیم، سپس شما مشمول پاداش آنها می شوید.»

آری نیت راستین و پاک، این گونه ارزشمند و سرنوشت ساز، و منشأ برکات و نتایج درخشان است، رازش این است که انسان بر اثر پاک سازی و مبارزه با نفس امّاره، حالت نفسانی خاصی در خود ایجاد کرده که سرچشمه چنین نیّتی شده است، نیتی که خود منبع و منشأ نیکی ها می شود. بر همین اساس در حدیثی امام صادق(ع) فرمود: «نیّت بهتر از عمل، بلکه خود عمل است.» سپس آیه یاد شده را تلاوت فرمود، آنگاه گفت: منظور از شاکله، نیّت است.(7)

کوتاه سخن آن که معیار در ارزشیابی کارها، چگونگی نیت است، و با محک نیّت، درجات ارزش اعمال سنجیده و تعیین می شود، و با ترازوی نیت مراحل کیفیّت کارها مشخص می گردد. بر همین اساس پیامبر(ص) فرمود: «یحشر النّاس علی نیّاتهم؛(8) مردم در قیامت بر اساس چگونگی نیت های خود محشور می گردند.» یعنی اگر نیّت هایشان خالص و پاک بود، نجات می یابند، و گرنه در معرض هلاکت می باشند. و در تعبیر دیگر فرمود: «خداوند در قیامت به پیکرهای شما و حسب و نسب شما و اموال شما نمی نگرد، ولی به دل های شما (یعنی به نیت و خلق و خوی شما) می نگرد، پس کسی که قلب پاک داشته باشد خداوند او را مشمول لطف خاص خود قرار می دهد.»

از اینها بالاتر این که از پیامبر(ص) نقل شده فرمود: «نیّة المؤمن خیرٌ من عمله، و نیّة الکافر شرمن عمله، و کلّ عاملٍ یعمل علی نیّته؛(9) نیت مؤمن بهتر از عمل نیک او است، و نیت کافر بدتر از عمل ناشایسته او است.» مطابق این سخن نیت در جایگاه بسیار رفیعی قرار دارد، و به طور کلی سعادت و پیروزی، و به عکس بدبختی و تیره روزی انسان به طور مستقیم بستگی به ساختار نیت او دارد، و اعمال معلول و مولود نیت ها هستند، بنابراین برای پاک سازی و به سازی و پیمودن مدارج تکامل، باید به سراغ نیت رفت، و این منبع را سالم سازی و خالص و پاک نمود، چرا که اگر سرچشمه خراب باشد، تراویده های آن نیز خراب خواهد بود