سکوت و کرامت انسانی

آبرو و حیثیت اشخاص از نظر اسلام بسیار محترم است و هرکاری که موجب تحقیر مردم گردد، گناه بزرگی محسوب می شود و نشان دهنده حقارت و پستی خود تحقیر کننده است. در حدیثی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) آمده است:
اذل الناس من اهان الناس ** بحار الانوار، ج 75، ص 142.***؛
پست ترین مردم کسی است که به مردم توهین و اهانت کند.
علت این بزرگداشت الهی، کرامت و جایگاه والای انسان است که خداوند در شخصیت بندگان خود به ودیعت نهاده است که باید این مقام حفظ و به راحتی دچار دستبرد کسی قرار نگیرد و حرمت و کرامت او محفوظ بماند. قرآن مجید در تمجید انسان و جایگاه بلند او می فرماید:
و لقد کرمنا بنی آدم و حملنا هم فی البر و البحر ورزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا**اسراء(7) آیه 70.***؛
و همانا ما انسان را گرامی داشتیم و او را در خشکی و دریا قرار دادیم تا از رزق و روزی پاک بهره مند ساختیم و بر بسیاری از مخلوقات خود برتری دادیم.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) در بیانی رسا در عظمت انسان مؤمن می فرماید:
ان المؤمن اعظم حرمة من الکعبة**میزان الحکمة، ج 1، ص 330.***؛
همانا حرمت مؤمن از کعبه بیشتر است.
پیامبر در این سخن گهربار، برتری مقام و عظمت بندگان الهی را نسبت به کعبه گوشزد می فرماید تا همگان حرمت و کرامت هم را پاس دارند و از جسارت و بی حرمتی به شخصیت یکدیگر بپرهیزند که این خود یکی از بزرگ ترین رموز وحدت و یکپارچگی و انسجام اسلامی و اخوت دینی است.
اما متأسفانه با فراموش شدن این اصل ارزش مند قرآنی و روایی، کم ارزش ترین امور در بین انسان ها همین کرامت، شخصیت و آبروی خودشان است که با کوچک ترین انگیزه، آبرو و حیثیت یکدیگر را نشانه می گیرند و بیشترین وسیله و ابزاری که در این راه استفاده می شود به کاری گیری زبان است که در یک بررسی اجمالی، حدود چهل گناه کبیره و صغیره - که همگی در ریختن آبروی انسان ها نقش کلیدی دارند - از همین عضو زبان صادر می گردد؛ با این بیان، روشن می شود که از عوامل عمده زیر پا گذاشتن شخصیت و آبروی انسان ها، به کارگیری زبان است، بنابراین، سکوت و کنترل زبان نیز مهم ترین عامل حفظ آبرو و کرامت انسانی و پیشگیری از ریختن آبروی انسان ها به شمار می آید و از فواید مهم سکوت نیز می توان حفظ آبرو و کرامت انسان ها را برشمرد.
از آنچه گذشت بدون تردید اهمیت اصلاح زبان روشن شد و باید به عنوان یکی از مهم ترین مسائل اخلاقی مورد مطالعه و تعلیم قرار گیرد.

برتری سخن گفتن

تأمل کنان در خطا و ثواب - و از ژاژ خوایان حاضر جواب

همان گونه که اشاره شد از عوامل مهم سعادت و رستگاری انسان، استفاده از نعمت زبان در چهارچوب اصول دینی و پرهیز از انحرافات آن است؛ یعنی اگر در سخن گفتن رعایت اصول انسانی و حفظ آبروی همنوعان بشود و زبان در جهت روشنگری مردم و نشر معارف دینی به کار گرفته شود و از آفاتی که ذکر خواهد شد اجتناب بشود و در حد ضرورت مورد استفاده قرار گیرد؛ سخن گفتن بر سکوت برتری دارد، از این رو از امام چهارم علی بن الحسین (علیه السلام) وقتی سؤال می شود: عن الکلام و السکوت ایهما افضل؟؛ سخن گفتن و سکوت کدام یک ارزشمندتر است؟
حضرت فرمود:
لکل واحد منهما آفات، فاذا سلما من الافات فاالکلام افضل من السکوت؛
برای هریک از کلام و سکوت آفات و خطراتی است که اگر این دو از آفات پاک باشد، سخن گفتن از سکوت با ارزش تر است.
امام (علیه السلام) در ادامه این سخن گهربار در تبیین این برتری فرمود:
لأن الله عزوجل ما بعث الأنبیاء و الأوصیاء بالسکوت، انما بعثهم بالکلام و لا استحقت الجنة بالسکوت، و لا استوجبت و لایةالله بالسکوت، و لا توقیت النار بالسکوت و لا تجنب سخط الله بالسکوت، انما ذلک کله بالکلام **بحارالانوار، ج 71، ص 244؛ میزان الحکمة، ج 8، ص 444؛ الاخلاق، ص 130.***؛
هر آینه خدای عزوجل پیامبران و جانشینان آنان را به سکوت مبعوث نفرمود، بلکه آنان را به کلام و سخن گفتن برانگیخت و بهشت و محبت و ولایت الهی به سکوت داده نمی شود و با سکوت از آتش و خشم الهی ایمنی نخواهد بود، بلکه استحقاق همه این امور به کلام و سخن گفتن خواهد بود.
از این رو می توان گفت: سکوت در مواردی که سخن گفتن لازم است، یکی از بزرگ ترین معایب محسوب می شود و نشانه ضعف و زبونی و ناتوانی و عدم شهامت روحی و ترس از غیر خداست.
در پایان این فصل قبل از بیان عناوین پاره ای از برکات و فواید زبان و نیز آفات و آسیب های آن، ذکر سه نکته ضروری است:
1. مرحوم فیض کاشانی (رحمةالله) در کتاب محجةالبیضاء و غزالی در احیاء العلوم بحث مشروحی تحت عنوان آفات زبان کرده اند و بیست نوع انحراف و گناه برای زبان بیان نموده اند. البته روشن است که آفات و انحراف های زبان منحصر در آنچه ایشان آورده اند نیست، بلکه تنها قسمت مهمی از آن است و شاید نظر آنان نیز غیر از این نبوده است. از این رو در تفسیر نمونه، ده گناه دیگر بر آنها اضافه شده است و در این نوشتار نیز مواردی دیگر بر آنها افزوده ایم.
2. ممکن است بعضی از عناوین چه در بخش برکات و چه در بخش آفات، مندرج در بعضی دیگر بشود، مثلا: وعده دروغ و شهادت به باطل را می توان داخل در مطلق دروغ دانست و نیز پاره ای از آنها اختصاص به زبان ندارد. مثلا: غیبت، اذیت و آزار مؤمن، کفران نعمت و… هم ممکن است با زبان تحقق یابد و هم به وسیله غیر زبان لیکن به خاطر تبیین بیشتر عناوین، موارد به تفصیل ارائه گردیده است