سخاوت از مهمترین کمالات انسانی و عالیترین فضایل اخلاقی و شایسته‌ ترین اعمال بشری است که در طول تاریخ بشریت از بارزترین صفات پیامبران و دوستان الهی بوده است.
سخاوت چیست؟
سخاوت یعنی آنچه که انسان در اختیار دارد از قبیل علم و دانش مال و ثروت قدرت و نفوذ کلیه امکانات مادی و معنوی که مورد نیاز دیگران است در اختیار آنان بگذارد و نیازمندی مادی و معنوی، فردی و اجتماعی مردم را برطرف سازد، در قرآن مجید در مورد سخاوت و بخشش بسیار تأکید شده است. خداوند می فرماید:{ مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّهٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَهٍ مِائَهُ حَبَّهٍ وَاللَّهُ یُضَاعِفُ لِمَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ }(بقره: ۲۶۱). «‏مثل کسانی که دارائی خود را در راه خدا صرف می کنند، همانند دانه‌ای است که هفت خوشه برویاند و در هر خوشه صد دانه باشد و خداوند برای هر که بخواهد آن را چندین برابر می گرداند و خدا (قدرت و نعمتش) فراخ (و از همه چیز) آگاه است».‏
خداوند یکی از نشانه های مهم ایمان را انفاق در راه خداوند معرفی می کند، چنانکه می فرماید:﴿ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ﴾ (بقره: ۳).«آن کسانی که به دنیای نادیده باور می دارند و نماز را به گونه شایسته می خوانند و از آنچه بهره آنان ساخته‌ایم می بخشند».‏
و نیز می‌فرماید: ﴿ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ ۗ وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ﴾(آل عمران: ۱۳۴). ‏«آن کسانی که در حال خوشی و ناخوشی و ثروتمندی و تنگدستی، به احسان و بذل و بخشش دست می‌یازند و خشم خود را فرو می‌خورند و از مردم گذشت می‌کنند و (بدین وسیله در صف نیکوکاران جایگزین می‌شوند و) خداوند (هم) نیکوکاران را دوست می دارد».‏
در روایات اسلامی از پیامبر بزرگوار *ص* و اصحاب گرامی و بزرگان دین درباره فضیلت سخاوت و بخشندگی بسیار سفارش شده است و نیز از دیدگاه اسلام سخاوت منحصر در کمک و بخشش مال نیست بلکه به هر گونه کمک و رفع نیاز مادی و معنوی صدق می نماید که برخی مصادیق سخاوت ذکر می گردد.
مصادیق سخاوت
الف: بخشندگی مال
مشهور و معروفترین مصداق سخاوت، بخشندگی در امور مادی است که در آیات و روایات فراوانی مورد توجه قرار گرفته است: رسول الله *ص* می‌فرماید:
عن أبی هریره قال: إن رسولَ الله *ص* قال: قَالَ الله تَعَالَى: أنفِق یَا ابْنَ آدَمَ یُنْفَقْ عَلَیْکَ.(مُتَّفَقٌ علیهِ).
از حضرت ابوهریره روایت است که رسول الله *ص* فرمودند: خداوند متعال می فرماید: ای فرزند آدم انفاق کن، تا به تو انفاق شود.
عن ابن مسعود قال: قال رسول الله *ص*: أَیُّکُمْ مَالُ وَارِثِهِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنْ مَالِهِ؟ قَالُوا: یَا رسول الله! مَا مِنَّا أَحَدٌ إِلَّا مَالُهُ أَحَبُّ إِلَیْهِ قَالَ: فَإِنَّ مَالَهُ مَا قَدَّمَ وَمَالُ وَارِثِهِ مَا أَخَّرَ. (بخاری).
«از حضرت عبدالله بن مسعود روایت است که رسول الله *ص* فرمودند: کدام یک از شما مال وارث خود را از مالش دوست‌ تر می دارد؟ صحابه گفتند: یا رسول الله هیچ کس از ما نیست مگر اینکه مال خودش را بیشتر دوست می‌دارد، رسول الله *ص* فرمودند: مال او آن است که آن را پیش فرستاده و مال وارثش همان است که آن را بعد از خود گذاشته است».
یعنی آنچه شخص در طول زندگی خود صدقه و خیرات نموده و در کارها و راههای خیر مصرف کرده از آن او است و در روز رستاخیز دست او را خواهد گرفت و اما آنچه بعد از مرگ باقی گذاشته است از آن ورثه است و به او چیزی تعلق نمی گیرد.
ب: سخاوت در علم و هنر
آموزش دادن علم و دانش و هنر به دیگران نیز از بزرگترین و ارزشمندترین نوع سخاوت محسوب میگردد، زیرا این نیز سود رسانی به توده مردم و رفع نیازمندیهای جامعه است در روایات به آن توجه و تأکید زیادی شده است.
ج: ‌سخاوت در قدرت و نفوذ
بهره برداری از قدرت سیاسی و نفوذ اجتماعی در بر طرف نمودن گرفتاری مردم یکی از مصادیق مهم سخاوت است زیرا احقاق حقوق مظلومین و جلوگیری از سرکشان و متجاوزان نیز بخشندگی به دیگران محسوب میگردد و از نظر اسلام اهمیت زیادی دارد.
د: سخاوت در خیر خواهی
بسیاری از افراد نادان در اشتباه و انحراف فکری و اخلاقی مبتلا می شوند یا در امور فردی و اجتماعی خویش در می مانند، فکر و عقلشان بجایی نمی رسد اینگونه افراد را نصیحت و راهنمائی کردن یک نوع سخاوت ارزشمند محسوب میگردد.
آثار ارزشمند سخاوت
سخاوت آثار و نتایج بسیار مفید و ارزشمندی برای فرد و جامعه دارد که برخی از آن ذکر می گردد.
الف: تکامل جامعه
بدون شک در هر جامعه‌ای نواقص و نابسامانیهای مادی و معنوی زیادی وجود دارد، که باید تمام افراد جامعه دست بدست هم داده در رفع آنها بکوشند و با تلاش شبانه روزی و هماهنگی کامل موجبات تکامل مادی و معنوی مردم را فراهم سازند.
ب: وحدت و صمیمیت
ظاهر است که احسان و بخشش موجب استحکام روابط و اتحاد مردم به یکدیگر میگردد، سخاوت انفاق و هدیه دادن به یکدیگر وحدت و محبت می آورد، و شخص سخاوتمند همیشه محبوب خدا و مردم میگردد.
ج: برکت در مال
در آیات و روایات زیادی آمده است که سخاوت نه تنها شخص سخاوتمند را فقیر مال و ثروت را کم نمی کند بلکه بر عکس موجب ازدیاد مال و برکت آن می گردد، چنانچه رسول الله *ص* فرمودند:
عن أبی هریره قال: قال رسول الله *ص*:«مَا مِنْ یَوْمٍ یُصْبِحُ الْعِبَادُ فِیهِ إِلَّا مَلَکَانِ یَنْزِلَانِ فَیَقُولُ أَحَدُهُمَا: اللَّهُمَّ أَعْطِ مُنْفِقًا خَلَفًا وَیَقُولُ الْآخَرُ: اللَّهُمَّ أَعْطِ مُمْسِکًا تَلَفًا».
از حضرت ابوهریره روایت است که رسول الله *ص*ص فرمودند: در هر صبح دو فرشته نازل می شوند و یکی از آنها می گوید: خداوندا! برای انفاق کننده عوض بده و دومی می گوید: خداوندا! مال و ثروت ممسک و بخیل را تلف و نابود بگردان.
د: ‌آمرزش گناهان و نجات از جهنم
بالآخره از آثار بسیار مهم سخاوت آمرزش گناهان و جلب رضای خدا و رسول الله *ص* و نجات از عذاب الهی است خداوند می فرماید: ﴿ الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ ثُمَّ لا یُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنًّا وَ لا أَذىً لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ ﴾ (بقره: ۲۶۲).«کسانی که دارائی خود را در راه خدا صرف می کنند و به دنبال آن منّتی نمی گذارند و آزاری نمی‌رسانند، پاداششان نزد پروردگارشان است (و اندازه اجرشان را کسی جز خدا نمی‌داند) و نه ترسی بر آنان خواهد بود و نه اندوهگین خواهند شد».‏ و نیز حضرت رسول اکرم ص می فرماید:
عن عدی بن حاتم أن رسول الله *ص* قال: اتَّقُوا النَّارَ وَلَوْ بِشِقِّ تَمْرَهٍ.(مُتَّفَقٌ علیهِ).
حضرت عدی بن حاتم روایت می کند رسول الله *ص* فرمودند: خودتان را از دوزخ نجات دهید اگر چه با انفاق نیم دانه خرما باشد.
ایثارگری
بهترین نوع سخاوت ایثار است گاهی انسان از آنچه دارد احتیاجات خود را تأمین می کند و به دیگران نیز کمک می نماید، این سخاوت است ولی گاهی انسان چیزی را که خود به آن نیاز شدید دارد، آن را در اختیار دیگران قرار می دهد این ایثار است که از بخشندگی معمولی خیلی با ارزش‌تر و پاداش آن نیز به مراتب بیشتر است.
خداوند در مورد مسلمانان واقعی می‌فرماید: ﴿وَیُؤْثِرُونَ عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَهٌ ۚ ﴾ (حشر: ۹). «و دیگران را بر خویشتن مقدم می دارند هر چند که خودشان نیاز مندتر باشند». و نیز ارشاد می فرماید: ﴿ وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا﴾ (الإنسان: ۸).
عن أبی هریره قال: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النبیِّ *ص*، فَقَالَ: إنِّی مَجْهُودٌ، فَأرسَلَ إِلَى بَعْضِ نِسَائِهِ، فَقالت: وَالَّذی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ مَا عِنْدِی إلا مَاءٌ، ثُمَّ أرْسَلَ إِلَى أُخْرَى، فَقَالَتْ مِثلَ ذَلِکَ، حَتَّى قُلْنَ کُلُّهُنَّ مِثلَ ذَلِکَ: لا وَالَّذِی بَعَثَکَ بالْحَقِّ مَا عِنْدِی إلا مَاءٌ. فَقَالَ النبی *ص*: «مَنْ یُضیفُ هَذَا اللَّیْلَهَ؟» فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الأنْصَارِ: أنَا یَا رسول الله، فَانْطَلَقَ بِهِ إِلَى رَحْلِهِ، فَقَالَ لامْرَأَتِهِ: أکرِمِی ضَیْفَ رسول الله وفی روایهٍ قَالَ لامْرَأَتِهِ: هَلْ عِنْدَکِ شَیْءٌ؟ فقَالَتْ: لا، إلا قُوتَ صِبیَانِی. قَالَ: فَعَلِّلیهم بِشَیْءٍ وَإذَا أرَادُوا العَشَاءَ فَنَوِّمِیهمْ، وَإِذَا دَخَلَ ضَیْفُنَا فَأطْفِئی السِّرَاجَ، وَأریهِ أنَّا نَأکُلُ. فَقَعَدُوا وَأکَلَ الضَّیْفُ وَبَاتَا طَاوِیَیْنِ، فَلَمَّا أصْبَحَ غَدَا عَلَى النَّبیِّ *ص* فَقَالَ: لَقَدْ عَجبَ الله مِنْ صَنِیعِکُمَا بِضَیْفِکُمَا اللَّیْلَهَ. (مُتَّفَقٌ علیهِ).
«حضرت ابوهریره روایت می کند: مردی خدمت رسول الله *ص* آمد و گفت: من بسیار خسته و نیازمندم، رسول الله *ص* نزد بعضی از همسرانش فرستاد او فرمود سوگند بذاتی که تو را بر حق فرستاده نزد من جز آب چیزی وجود ندارد، باز بسوی دیگری فرستاد او نیز چنین فرمود تا اینکه همه آنها چنین گفتند نه سوگند بذاتی که تو را بر حق فرستاده نزد من جز آب چیز دیگری وجود ندارد، سپس پیامبر گرامی *ص* فرمود: چه کسی این شخص را امشب مهمانی می کند، مردی از انصار گفت: من یا رسول الله و او را به خانه اش برد، و به همسرش گفت: مهمان رسول الله را گرامی دار.
و در روایتی آمده است که به زنش گفت: آیا چیزی داری؟ گفت: جز غذای کودکانم چیزی ندارم، گفت: آنها را به چیزی مشغول ساز، و هرگاه غذا خواستند آنها را خواب گردان و هنگامیکه که مهمانمان آمد چراغ را خاموش کن و چنان وانمود کن که ما نیز غذا می‌خوریم پس آنها نشستند و مهمان غذا خورد و هر دو گرسنه خوابیدند، ‌چون صبح شد خدمت پیامبر گرامی آمد رسول الله *ص* فرمود: خداوند از کاریکه شب با مهمان خودتان کردید به شگفت آمده است».