یکی از عوامل بسیار مهم در تحکیم خانواده عقل و خرد است، چون اداره و تداوم و پیمودن راه راست و حل مشکلات زندگی کار ساده¬ای نیست. اگر دو همسر با هم تفاهم داشته باشند و موقعیت یک¬دیگر و شرایط امکانات زندگی را خوب درک کنند می¬توانند زندگی را بر پایه¬ی صحیح استوار سازند و به انجام وظیفه مشغول باشند و به کانون خانواده صفا و محبت و گرمی دهند و با عقل و درایت مشکلات را حل و فصل نمایند.
همسر عاقل امکانات خانواده و شرایط و اوضاع زندگی را خوب درک می¬کند، توقعات بی¬جا و بلند¬پروازی ندارد تا همسرش را در فشار قرار دهد. اکثر اختلافات خانواده و کشمکش¬های زندگی، معلول جهالت و نادانی زن و شوهر، یا یکی از آن¬ها است. زوجین هر چه عاقل¬تر باشند بهتر می¬توانند همسرداری کنند و وسیله¬ی آسایش و خوشی همدیگر را فراهم سازند و از اختلافات و مشکلات بکاهند.
همسر عاقل، گذشت و بردباری دارد و با بهانه¬های کوچک و جزیی زندگی را متلاشی نمی¬سازد.
به علاوه، عقل و هوش زن و شوهر در فرزندان نیز تأثیر دارد. فرزندان خانواده¬ی خوش¬فهم و باهوش، غالباً زیرک می¬شوند و برعکس، حماقت و نادانی پدر و مادر نیز در فرزند تأثیر دارد. همسر باهوش و عاقل بهتر می-تواند نسبت به تعلیم و تربیت فرزندانش انجام وظیفه نماید. آری عقل و درایت یکی از عوامل تحکیم خانواده محسوب می¬شود که به هنگام گزینش همسر باید کاملاً مورد توجه قرار بگیرد. در همین زمینه امام علی(ع) می-فرماید: «با انسان احمق و نفهم ازدواج نکنید زیرا معاشرت با او بلایی است عظیم و فرزندانش نیز ضایع خواهند شد.»
همچنین امام صادق(ع) می¬فرماید: «من کان عاقلاً کان له دین دخل الجنه؛ هر کس عاقل باشد، دین دارد و هرکس دین داشته باشد بهشت می¬رود.»

و نیز در روایت دیگر می¬فرماید: «ان الثواب علی قدر العقل؛ ثواب هر کس به اندازه¬¬ی عقلش است.»
همچنین رسول خدا(ص) به حضرت علی(ع) فرمود: «یا علی! هیچ فقری بدتر از نادانی و جهالت نیست و هیچ مالی سودمندتر از عقل نیست.»
از این روایات استفاده می¬شود که در میان فضائل و کمالات بشری هیچ فضیلتی به پایه¬ی عقل و خرد انسان نمی¬رسد زیرا حیات ملت¬ها، سعادت و خوش¬بختی آن¬ها در سایه¬ی عقل و خرد است و این سعادت و خوش-بختی، بدون عقل و خرد میسر نیست؛ زیرا عقل و دانشمند است که می¬تواند جهانی را از گم¬راهی و تاریکی¬های جهل و نادانی نجات دهد.
عقل و خرد نقشی اساسی در تحکیم خانواده دارد، زیرا بدون تعقل و تفکر انسان رستگار نمی¬شود. حتی اگر که علم هم داشته باشد، این امر به تنهایی نمی¬تواند در پیش¬رفت زندگی کافی باشد و علم مقدمه¬ای بر تعقل و تفکر است.
و شاید بدین دلیل باشد که جهل و نادانی، ریشه¬ی بسیاری از بدبختی¬ها و شقاوت¬های خانواده¬ها است و عقل و خرد انسان است که مایه¬یخوش¬بختی و سعادت خانواده¬ها می¬شود.
عقل انسان سبب تحکیم خانواده و سبب رشد کمالات اخلاقی و تربیتی آن¬ها می¬شود، زیرا عقل ستون هستی انسان است و این چیزی است که خود امام صادق(ع) فرموده¬اند: «ستون هستی انسان عقل است. عقل انسان چشمه¬ی هوش، فهم و حفظ دانش و خرد و دانش زندگی او را کامل می¬کند و کلید حل مشکلات در زندگی و کار او است. وقتی عقلش به کمال می¬رسد زندگی¬اش را روشنایی می¬بخشد و تدبر و نظم بر زندگی وی حاکم می¬گردد و در این صورت می¬داند که چه کارهایی به نفع اوست و چه برنامه¬هایی از مطلوبیت برخوردار است. وقتی این را فهمید و شناخت، روش زندگی و شرایط بندگی خود و عالم بالا و حق را می¬شناسد و در یگانه-پرستی خدا دل داده، به فرمان او مخلص¬تر گردد و چون چنین کند از دست¬رفته¬ها را به چنگ آورد و برنامه-های آینده¬ی خود را تنظیم کند و بداند که در چه وضعی است، برای چه در آن جاست، ازکجا آمده و به کجا می¬رود.»

رسول خدا(ع) می¬فرماید: «از سعادت و خوش¬بختی مرد آن است که زن صالح و پاک¬دامن داشته باشد.»
از این آیه و روایت استنباط می¬شود که ایمان نقش مهمی در تحکیم خانواده دارد، چون مرد و زن یک عمر می-خواهند با هم زندگی کنند و تحت تأثیر عقائد و افکار و رفتار و اخلاق یک¬دیگر نیز قرار خواهند گرفت.
3
خداوند در این آیه شرط رسیدن به حیات طیبه و دخول در بهشت و اجر عمل را، ایمان و عمل صالح ذکر می-کند و این دو، تنها در محیط خانواده کسب می¬شود.
دین اسلام، هیچ گونه فرق میان زن و مرد در کسب حقوق معنوی نگذاشته است: «کل نفس بما کسبت رهینه آری هر کس در گرو اعمال خویش است.»
«والذین یقولون ربنا هب لنا من ازواجنا و ذریاتنا قره اعین و اجعلنا للمتقین اماما؛ و کسانی که می¬گویند: “پروردگارا! از همسران و فرزندان¬مان مایه¬ی روشنی چشم ما قرار ده، و ما را برای پرهیزگاران پیشوا گردان.”
«قره» از ماده¬ی «قرّ» است و منظور از قره اعین، آرامش دیدگان است. چشم انسان در چیزی که خوشایند اوست، آرام می¬گیرد. در این آیه بندگان رحمان از خداوند درخواست می¬کنند که: «همسران و فرزندان ما را مایه¬ی آرامش چشم ما قرار ده» و از آن جا که چشم و دل مؤمن جز به رضای حق آرام نمی¬گیرد، نتیجه¬ی آیه این است: «پروردگارا، نسل و اهل خانه¬ی ما را در مسیر خود و مورد رضای خود قرار ده.»
خلاصه این که مؤمنین – عباد الرحمن – علاوه بر انجام مسئولیت خود در قبال تأمین حقوق معنوی خانواده، برای کمال معنوی آنان و رسیدن به رضای حق، دعا نیز می¬کنند.
شاید انگیزه برای این خیرخواهی و دعا، این آیه باشد: «والذین آمنوا و اتبعتهم ذریتهم بایمان الحقنا بهم ذریتهم و ما التنهم من عملهم من شی کل امری بما کسب رهین؛ کسانی که ایمان آوردند و فرزندان¬شان به پیروی از آنان ایمان اختیار کردند، فرزندان¬شان را «در بهشت» به آنان ملحق می¬کنیم؛ و از پاداش عمل¬شان چیزی نمی-کاهیم و هر کس در گرو اعمال خویش است.»
در تفسیر «قرطبی»، ذیل همین آیه از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که فرمودند: «خداوند ذریه¬ی مؤمن را در بهشت هم¬درجه¬ی او قرار می¬دهد؛ هر چند آن ذریه از حیث عمل و پاداش از او نازل¬تر باشند. برای آن که به وجود ایشان و پیوستگی ایشان، چشم روشن شود.»

خداوند در قرآن كريم، تأسيس بناي خانواده را به خود نسبت مي‌دهد و به طهارت، تعالي و پايداري آن، عنايت وافري دارد. در آيه‌ي ذيل اين نسبت تصريح شده است:
«والله جعل لكم من انفسكم ازواجاً و جعل لكم من ازواجكم بنين و حفدةً و رزقكم من الطيبات…»
از اين آيه سه نكته پيرامون موضوع برداشت مي‌شود:
1ـ خداوند زوجيت و منشأ آن را به خود نسبت مي‌دهد.
2ـ خداوند به دنبال زوجيت و تشكيل خانواده، به يكي از اهداف و ثمرات آن كه توليد فرزند و بقاي نسل است اشاره كرده و آن را نيز به خود نسبت مي‌دهد.
3ـ حمايت از خانواده و بقاي آن را در قالب روزي دادن از پاكي‌ها كه شامل رزق مادي و معنوي مي‌شود را به خود نسبت مي‌دهد و همه‌ي اين امور را ارج مي‌گذارد و از آن‌ها به عنوان نعمت ياد مي‌كند.
خداوند در سراسر قرآن براي حفظ بناي خانواده، احكام و اصولي را وضع نموده است و بر رعايت دقيق آن اصرار دارد. احكامي چون وجوب حجاب، حرمت نگاه به نامحرم، رعايت دقيق روابط ميان زن و مرد، حكم استيذان، نهي از قذف، حرمت زنا و احكامي پيرامون نشوز، شقاق، حسن معاشرت و واجباتي در روابط فرزندان و…،همه از لوازم حفظ يك خانواده‌ي قرآني است. از اين اوامر و نواهي اصولي به دست مي‌آيد كه در اين جا به دو اصل آن اشاره مي‌شود:

.
در آموزه¬های دینی ایمان و دین¬داری یکی از عوامل بسیار مهم و اساسی در تحکیم خانواده است. اگر ما به قرآن کریم و روایات پیشوایان دین مراجعه کنیم به¬خوبی می¬فهمیم که ایمان نقش مهمی درتحکیم خانواده دارد. در همین زمینه قرآن شریف می¬فرماید: «و لا تنکحوا المشرکات حتی یؤمن و لامه مؤمنه خیر من مشرکه و لو اعجبتکم و لاتنکحوا المشرکین حتی یؤمن و لعبد مؤمن خیر من مشرک ولو اعجبکم اولئک یدعون الی النار والله یدعوا الی الجنه؛ با زنان مشرک تا زمانی که ایمان نیاورده¬اند ازدواج نکنید، اگر چه به دلیل مال یا جمال و مقام (موقعیت) شما را به شگفتی آورند و زنان خود را به ازدواج مردان مشرک و بت¬پرست تا ایمان نیاورده¬اند در نیاورید اگر چه (مال و زیبایی و موقعیت آنان) شما را به شگفتی آورد، زیرا آن¬ها شما را به¬سوی آتش دعوت می¬کنند و خداوند شما را به بهشت و آمرزش دعوت می¬نماید.» همچنین رسول خدا(ص) می¬فرماید: «هر کس با زنی برای مالش ازدواج کند خدا او را به همین امر واگذار می¬نماید و هر کس که برای جمالش ازدواج کند به چیزی می¬رسد که از آن کراهت دارد و هرکس که برای دین¬داری ازدواج کند خداوند هر سه را برای او جمع می¬کند.»
و نیز امام صادق(ع) می¬فرماید: «اگر مرد با زنی برای مالش یا جمالش ازدواج کند به همین امر واگذار می¬شود. ولی اگر برای دین¬دار بودن او ازدواج کند خدا مال و جمال را نیز نصبیش می¬گرداند.»
البته اسلام مخالف زیبایی و ثروت نیست. اگر زنی دارای دین و مال و یا دین و زیبایی باشد چه بهتر، اما اگر امر دایر باشد بین دین¬دار و زیبا یا دین¬دار و ثروتمند، دین¬دار مقدم است، زیرا زن دین¬دار مایه¬ی سعادت و خوش-بختی انسان است.
رسول خدا(ع) می¬فرماید: «از سعادت و خوش¬بختی مرد آن است که زن صالح و پاک¬دامن داشته باشد.»
از این آیه و روایت استنباط می¬شود که ایمان نقش مهمی در تحکیم خانواده دارد، چون مرد و زن یک عمر می-خواهند با هم زندگی کنند و تحت تأثیر عقائد و افکار و رفتار و اخلاق یک¬دیگر نیز قرار خواهند گرفت.

1. آرامش روحی و روانی
اولین حکمت در تشکیل خانواده که قرآن کریم و روایات معصومان(ع) آن را با صراحت بیان کرده است، رسیدن به آرامش روحی و روانی است. در همین زمینه قرآن شریف می¬فرماید: «و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه ان فی ذلک لایات لقوم یتفکرون؛ از نشانه¬های او این که همسران از جنس خودتان برای شما آفرید تا درکنار آنان آرامش یابید و در میان¬تان مودت و رحمت قرار داد در این نشانه¬هایی است برای گروهی که تفکر می¬کنند.»