نفس و تأثیر شناخت آن
 
 

یکی از نعمت هایی که خداوند متعال در اختیار انسان قرار داده است،نفس می باشد.چنانکه می دانیم،که دارای دو بخش می باشد ، بخش اول بدن اوست که ظاهری است و توسط حواس پنجگانه قابل درک است و بخش دوم آن، غیبی است و آن نفس است که از عالم غیب و ملکوت است.

نفس انسان دارای درجات و مقدماتی می باشد و هر یک از این درجات برای خود دارای یاورانی هستند.دسته اول،یاوران عقلانی و رحمانی هستند که نفس را و سرانجام انسان را به سعادت و خوشبختی می رسانند، و دسته دوم، یاوران شیطانی و جهلانی هستند نفس را به شقاوت و بدبختی و جهنم می رسانند.در همه حال بین این دو دسته جنگ و جدال است،اگر یاوران رحمانی و عقلانی پیروز شوند، انسان سعادتمند شده و به بهشت می رود، در غیر این صورت انسان جهنمی خواهد شد.

انسان دارای دو بعد حیوانی و الهی است.بعد حیوانی آن نفس اماره است، و بعد الهی دارای مراتبی می باشد، که ابتدا نفس لوامه و بعد مطمئنه نام دارد.پایین ترین مرتبه نفس،نفس اماره بالسوء است که مربوط به حالت نقص نفس است و مرحله ای است که انسان از درون میل به کج روی و افراط و تفریط در امور زندگی ،و گرایش نفس اماره همان خود طبیعی است که تحت تاثیر غرایز قرار گرفته و بدون تسلیم شدن به روح ملکوتی یا قیافه عالی نفس(خود انسان) طالب اشباع بدون قید و شرط می شود.

مرتبه دوم نفس که مربوط به نفوس در حال کمال و خود ساخته است، نفس لوامه است.نفس لوامه، همان وجدان اخلاقی است و کار آن قبل از انجام عمل خیر و نیک،تشویق، در حین عمل، ترغیب و بعد از آن، تحسین است.اما نقش نفس لوامه قبل از انجام کار بد و شر،تهدید، در حین عمل،جلوگیری و بعد از آن،سرزنش است.

مرتبه سوم نفس(مرتبه کمال نفس آدمی) نفس مطمئنه است.انسان با رسیدن به نفس مطمئنه،کمال و سعادت و آرامش حقیقی زندگی خود را پیدا می کند.و صاحب نفس راضیه و مرضیه می شود.

مولای متقیان حضرت علی (ع) می فرماید:«المؤمن …مخالف لهواه؛از نشانه های مؤمن مخالفت با هوای نفس و کنترل آن است.

صفات و تمایلات نفس اماره
1.راحت طلبی و سختی گریزی:یکی از تمایلات نفس اماره، راحت طلبی و سختی گریزی است.به دنبال آرامش ها و راحتی ها است،از هر نوع سختی گریزان است،مثلاً زمانیکه برای ادای نماز شب از رختخواب بیرون می آییم نفس اماره است که به ما می گوید، کمی هم استراحت کن بعد. نفس اماره همیشه انسان را ترغیب و تشویق به تن پروری و راحت طلبی کرده و در نتیجه باعث می شود که انسان بعضی کمالات را از دست بدهد.

2.لذت خواه بودن:از دیگر صفات نفس اماره، لذت خواه بودن است.نفس اماره همیشه به دنبال لذت ها و خوشی های زود گذر دنیاست.همیشه به دنبال این است که از هر چیزی لذت آن را بدست بیاورد.مثلاً در مورد لذت عبادت کردن و لذت خوابیدن، لذت خوابیدن را ترجیح می دهد.

3.سیری ناپذیری:از دیگر صفات نفس اماره سیری ناپذیر بودن است.یعنی از انجام کاری که مطابق و موافق میلش باشد (کار زشت) سیر نمی شود و همیشه به دنبال آن است.مثلاً زمانی که از آزار دادن مردم لذت می برد،به انجام یکباره و دوباره آن راضی نشده و باز می خواهد که آن را انجام دهد.

4.حیله گری و نیرنگ بازی:حیله گر بودن و نیرنگ بازی از دیگر صفات نفس اماره است.نفس اماره همواره در کمین انسان نشسته تا فرصتی بدست آورده و او را از حق بدر بکند.

5.توجیه گر بودن:زمانی که نفس اماره بالسوء انسان را به انجام کاری زشت تشویق می کندو فرد بعد از انجام کار زشت،پی به کار بد خود برده و عذاب وجدان پیدا می کند،نفس اماره در صدد توجیه کردن کار بد برای انسان است و سعی می کند زشتی و قباحت کار را نزد فرد از بین ببرد.

پیامبر اکرم (ص) می فرماید:لغزش های مسلمانان را نجویید هر کس که لغزش های برادرش را پی جوید، خداوند لغزش های او را پیگیری می کند.و هر که را که خداوند پی جویی کند، رسوایش سازد،هر چند در اندرون خانه خود باشد.

6.تنبل و کسل بودن: همان طور که از نام نفس اماره بالسوء برمی آید، دعوت کننده انسان به سوی کارهای زشت است و در هنگام مواجهه با کارهای خوب و نیک،روحیه تنبلی و کسلی به فرد می دهد.مثلاً زمانی که انسان می خواهد کارش را زود شروع کند، به او متذکر می شود که الان زود است.بعداً شروع کن.

خطرات نفس
1.تسلط بر عقل و مانع شدن از بکار گیری صحیح عقل:اگر انسان به دستورات و اوامر نفس اماره خود عمل کند و آن را پیشوا و رهبر خود قرار دهد، عمل کردن به دستورات آن مانع کارکرد درست و صحیح عقل شده،نفس اماره بر عقل غلبه کرده و مانع تعقل و تفکر آن شده و زمام تمام کارها را بدست می گیرد.اگر انسان خود را گرفتار نفس اماره بکند، در زندگی هیچ گونه کمال و ترقی برایش حاصل نمی شود.علایق جسمانی و تعلقات نفس اماره فقط او را حکم به خوشی و لذت می کنند و در نتیجه او نمی تواند از کارکردهای عقل خود استفاده بکند.

امام علی (ع) می فرماید:خرد و شهرت دو دشمنند، یاور خرد،دانش است و آراینده شهوت، هوس.میان این دو بر سر نفس کشمکش است و هر کدام چیره شود ، نفس در جانب او قرار می گیرد.

2.موجب دنیا زدگی انسان واماندگی او از سیر:وابسته بودن انسان به نفس اماره و پیروی از اوامر آن موجب عقب ماندگی انسان از سیر و صعود معنوی می شود.زمانی که نفس اماره ما را امر به بدی می کند و ما در مقام اطاعت از آن هستیم، روح ما و جسم ما تابع دستورات آن شده و باعث می شود که روح، تنبل و کسل شده و از سیر معنوی و رسیدن به کمالات باز ماند،و چون نفس اماره ما را دعوت به مادیات می کند، فرد وابسته به دنیا شده و از معنویات و پرداختن به آنها باز می ماند.

مولی الموحدین حضرت علی (ع) می فرماید:محبت دنیا عقل را فاسد می کند و گوش دل را ازشنیدن مطالب حکیمانه ناشنوا می سازد.

3.موجب غفلت و عواقب خطرناک آن:اگر انسان بدون در نظر گرفتن عقل و فطرت خود، تمام دستورات نفس اماره بالسوء را بدون چون و چرا قبول کند،از یاد خدا غافل می شود،غافل شدن از یاد خدا نیز ضررها و زیان های جبران ناپذیری را در پی خواهد داشت.

پیامبر اکرم (ص) می فرماید:غافل ترین مردم کسی است که از دگرگونی احوال دنیا پند نگیرد.

4.موجب جهل و عواقب خطرناک آن:اگر انسان بدون دلیل و منطق، بدون تفکر و تدبر دستورات نفس را بپذیرد،عادت می کند که هر چیزی و هر مسئله ای را سمعاً و طاعتاً قبول می کند، لذا اطلاعات و آگاهی های فرد فروکش می کند و جهل و نادانی به انسان روی می آورد، که این جهل و نادانی مقدمه بسیاری از آفات و مفاسد است.

حضرت علی (ع) می فرماید:نادان کسی است که فریب هوی و هوس و اندیشه های باطل خود را بخورد.

و نیز می فرماید:«کفی بالمرء جهلا ان لا یعرف قدره؛از جهالت شخص همین اندازه بس که ارزش خود را نشناسد.»

راه های تقویت نفس
تقویت نفس عبارت است از میزان تسلط و چیرگی روان و نفس بر جسمش.هر چه تسلط بدن و مقتضیات بدن بر عقل بیشتر باشد، از قدرت نفس کمتری برخوردار خواهد بود.از طرف دیگر تحمل فرد در برابر امیال و نیازهای بدنی دلیل بر قوت نفس اوست.به طور کلی ریاضت ها و سختی کشی های بدنی موجب تقویت نفس می شود.البته نکته حائز اهمیت،شرعی بودن این ریاضت هاست.

امور زیر در تقویت نفس موثر است:

1.روزه داری؛

2.ذکر خداوند متعال،در روایات ائمه معصومین (ع) وارد شده است که ذکر مداوم، موجب تقویت روح می شود؛

3.ورزش های بدنی سخت، روانشناسان برای تقویت فرد در برابر سختی ها و موانع بر ورزش های بدنی تاکید بسیار دارند.

حضرت علی (ع) می فرماید:کسی که بر نفس خود غالب شود، به درجه نهایی قوت و قدرت نائل شده است.

راه های مبارزه با نفس و استفاده از آنه

امام صادق(ع) در مورد شیوه مبارزه با نفس می فرماید:

نفس خود را چون دشمنی دان که با او مبارزه می کنی و عاریه ای که باید برگردانی، زیرا تو طبیب نفس خویش قرار داده شده ای،پس، بنگر با نفس خود چه می کنی.

حضرت علی(ع) می فرماید:با نفس خود بجنگ و از او حسابرسی کن، همچنان که شریک از شریک خود حسابرسی می کندو حقوق خداوند را از او مطالبه کن، همچنان که خصم حقوق خود را از خصمش مطالبه می کند.

در مورد روش های مبارزه با نفس با تاثیر گرفتن از کلام معصومین مواردی را ذکر می کنیم:

1.در انجام واجبات و ترک گناهان جدی و قاطع باشید؛

2.به نماز شب اهمیت بدهد؛در مراسم های دینی شرکت کنید؛

3.از تماشای صحنه های تحریک کننده به سوی گناهان پرهیز کنید؛

4.از پرگویی و بیکاری دوری کنید؛نمازهای خود را با توجه و عشق به معبود بخوانید.