منزلت زن از منظر قرآن

منزلت زن، حقوق زن، ارث زن.

تفاوت‏هاى زن ومرد در وظايف و حقوقى كه دارند همواره مورد بحث بوده است. ثمره ى مباحث در دو ديدگاه متقابل ارايه شده است. در يك ديدگاه، زن از سطح انسانيت تنزل مى‏كند و صورت ابزار و وسيله به خود مى‏گيرد. از سوى ديگر، ديدگاهى نيز هيچ تفاوتى بين زن با مرد قايل نمى‏شود و معتقد است زن در همه ى زمينه‏ها همتاى مرد است. اين همان فمينيسم است.
اين نوشتار بر آن است تا با توجه به كاستى‏هاى دو ديدگاه ياد شده به تحقيق وتبيين ديدگاه قرآن در اين باره بپردازد.

نگرش به زن در گذر تاريخ

در ميان اقوام و دانشمندان گذشته نظر بسيار بدبينانه‏اى نسبت به زن وجود داشته است. افلاطون، با جرئت و تهور فراوان، از ورود زن به هر كارى و از برابرى زن و مرد در همه ی موقعيت‏ها پشتيبانى مى‏كرد. اما ارسطو، كه با تعصبات روزگار خود بيشتر سازگار بود، زن را ناقص مى‏دانست و به عقيده ی او طبيعت آنجا كه از آفريدن مرد ناتوان است، زن را مى‏آفريند. زنان و بندگان، از روى طبيعت، محكوم به اسارتند و به هيچ وجه سزاوار شركت در كارهاى عمومى نيستند. (دورانت/14)
آگوستين قديس قائل بود: زن حيوانى است كه نه استوار است و نه ثابت قدم، بلكه كينه توز است و زيان كار و منبع همه مجادلات و نزاع‏ها و بى عدالتى‏ها و حق كشى‏ها. (ستارى،61)
بعضى از پيروان فرويد معتقدند:
زن خدمت قابلى به فرهنگ بشر نكرده و در هيچ فنى موقعيتى به دست نياورده است جز در شستن و بافتن و آرايش كردن كه فنون جنبى است و مجاهده‏اى براى پوشانيدن دستگاههاى جنسى و جلب مرد. (تيلا/ 14)
در تورات كنونى آمده است كه وجود زن، طفيلى وجود مرد است و از دنده ی چپ مرد آفريده شده است (سفر پيدايش 2/ 2)
در مقابل نظريه‏هاى افراطى، نظر بسيار خوشبينانه‏اى نيز نسبت به زن وجود دارد.گاندى مى‏گويد:
هيچ يك از شرارت‏هايى كه مرد مسئول آن است، چنان پست و مفتضح و خشن نبوده كه توهين به نيمه ی برتر انسانيت. جنس زن را ضعيف‏تر نمى‏دانم، چون اصيل‏تر از مرد است. حتى امروز هم زن تجسم ايثار، رنج كشيدن خاموش، فروتنى، ايمان و معرفت است. شهود زن اغلب صادق‏تر است تا تصور خود بينانه‏اى كه مرد از دانش برتر خود دارد«. (خجسته/ 43)
زن در نزد مصريان مقام والايى داشت تا جايى كه تسلط زن و مادر شاهى بر تسلط مرد يا پدر شاهى غلبه داشته است. (تيلا/29)

ديدگاه قرآن

اسلام تنها دينى است كه شخصيت و حقوق زن را در ابعاد گوناگون و با توجه به توانمندى‏ها و وظايفى كه دارد منظور كرده است. گوستا ولوبون مى‏گويدکه اسلام اولين مذهبى است كه در اصلاح حال زنان و ترقى وتعالى آنان قدم‏هاى خيلى وسيعى برداشته است. زیرااین مطلب مسلم است که در میان تمام مذاهب و اقوامی که قبل از اسلام آمده اند وضع و حالت زیاده از حد ضایع و خراب بوده است (517).
اينك لازم است موضع اسلام را در اين باره از متن قرآن جويا شويم. از ديدگاه قران سرشت زن و مرد يكسان بوده واین دو داراى هويتى يكسانند. قرآن مى‏فرمايد:
يا اَيُّهاالنَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذى خَلَقَكُمْ منْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ منْها زَوْجَها وَبَثَّ منْهُما رجالاً كَثيراً وَ نِساءً… (نساء/1) اى مردم از پروردگارتان پروا كنيد، آن كه شما را از يك نفس آفريد و از آن نفس واحد، همسر او را و از آن دو مردان و زنان بسيار پديد آورد.
در آيه ي ديگر آمده است:
هُوَ اَلّذى خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ جَعَلَ منْها زَوجَها لِيَسْكُنَ اِلَيْها (اعراف/189) اوست كه همه ی شما را از يك تن آفريد و از آن يك تن، زنش را آفريد تا به او آرامش يابد.
از منظر قرآن، خلقت زن مايه ی آرامش مرد است.
وَ مِنْ آياتِهِ اَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ اَزْواجاً لِتَسْكُنوُا الَيْها (روم/21) و از نشانه‏هاى قدرت اوست كه برايتان از جنس خودتان همسرانى آفريد، تا به ايشان آرامش يابيد.
علامه طباطبايى در تفسير این آیه مى‏گويد:
معناى آيه اين است كه براى سود رساندن به شما از جنس خودتان همانند آفريد، چرا كه هر يك از زن و مرد داراى جهاز توليد مثل است كه با همراهى جنس ديگر كارش به ثمر مى‏رسد و با كار هر دو، مسئله توليد و تكثير مثل به انجام مى‏رسد، بر اين اساس، هر يك به تنهايى نقص دارد و به قرين خود نيازمند است و از مجموع اين دو، يك واحد تام حاصل مى‏شود. به جهت همين نياز و نقص هر كدام به سمت ديگرى حركت مى‏كند و زمانى كه وصلت حاصل گشت، آرام مى‏گيرد. زيرا هر ناقصى به كمال خود شائق است و هر نيازمندى به چيزى كه رفع نيازش كند، ميل دارد. اين همان ميل جنسى است كه در اين دو قرين نهاده شده است. (الميزان/ 16/ 173-174)

برخوردارى از مواهب يكسان

قرآن كريم بعضى از موهبت‏های الهی را به انسان ، صرف نظر ازجنسیت ، نسبت داده است ، از جمله: لَقَدْ خَلَقْنَا الْانْسانَ فى اَحْسَن تَقْويم. (تين/4) ما انسان را در بهترين ساختار خلق كرديم.
در آيه ی دیگری میفرماید :
فَاَقِمْ وَجْهَكَ لِلدّين حَنيفاً فِطْرَتَ اللّهِ الَّتى فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها لا تَبْديلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدّينُ القَيِّمُ وَ لكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لايَعْلَمُونَ (روم/3) پس تو اى رسول، مستقيم روى به جانب آيين پاك اسلام آور و پيوسته از طريق دين خدا كه فطرت خلق را بر آن آفريده است پيروى كن كه هيچ تغييرى در خلقت خدا نبايد داد. اين است آيين استوار حق و ليكن اكثر مردم از حقيقت آن آگاه نيستند.
امكاناتى را كه خداوند خلق كرده است، براى انسان است و طبق جنسيت تقسيم صورت نگرفته است:
اَلّذى جَعَلَ لَكُمُ اْلاَرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بناءً وَ اَنْزَلَ منَ السَّماء ماءً فَاَخْرَجَ به منَ الثَّمَرات رزْقاً لَكُمْ. (بقره/22) آن خدايى كه براى شما زمين را گسترد و آسمان را برافراشت و فرو باريد از آسمان آبى كه به سبب آن بيرون آورد ميوه‏هاى گوناگون براى روزى شما.
آياتى كه هدف آفرينش را بيان مى‏كند عموميت دارد ، از جمله:
الّذى خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ اَيُّكُمْ اَحْسَنُ عَمَلاً وَ هُوَ الْعَزيزُ الْغَفُورُ. (ملك/2) خدائي كه مرگ و زندگانى را آفريد كه شما بندگان را بيازمايد تا كدام نيكوكارتر است و او مقتدر و آمرزنده است.
همچنين:
وَ مَنْ عَمِلَ صالحاً مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً. (نحل/97) هر كس از مرد و زن كار نيكى به شرط ايمان به خداى آرد، ما او را در زندگانى خوش و با سعادت زنده مى‏گردانيم.
در صورت تساوى عمل زن و مرد، پاداش اين دو يكسان خواهد بود:
فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ اِنّى لا اُضيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثى. (آل عمران/195) پس خدا دعاهاى ايشانرا اجابت كرد كه البته من كه پروردگارم عمل هيچكس از مرد و زن را بى مزد نگذارم.
خداوند اهل علم و دانش را ستوده و فرقى بين زن و مرد قايل نشده است:
يَرْفَعِ اللّهُ الّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالّذينَ اُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ (مجادله/11) خدا مقام اهل ايمان و دانشمندان عالم را رفيع مى‏گرداند.
يكى از مهمترين اهداف انبياء، تزكيه و تعليم انسانها است و در اين خصوص فرقى بين زن و مرد نيست:
كَما اَرْسَلْنا فيكُمْ رَسُولاً مِنْكُمْ يَتْلُوا عَلَيكُمْ آياتِنا وَ يُزَكّيكُم وَ يُعَلِّمُكُمْ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُعَلِّمُكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ. (بقره/151) چنانكه رسول گرامى خود را فرستاديم كه آيات ما را براى شما تلاوت كند و نفوس شما را از پليدى و آلودگى جهل و شرك پاك و منزه گرداند و به شما تعليم شريعت و حكمت دهد و از او بياموزيد هر چه را نمى‏دانيد.
درتعدادى از روايات علاوه بر تعابير عام نسبت به زنان تصريح صورت گرفته است ، از جمله: قال النبى(ع):
طلب العلم فريضة على كل مسلم و مسلمة. (بحار الانوار،ج1/177) فراگيرى دانش بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.
از منظر فقيهان اماميه فراگيرى احكام شرعى مورد ابتلا بر هر زن و مردى واجب است:
يحب على كل مكلف فى عباداته و معاملاته ان يكون مجتهداً او مقلداً او محتاطا. (العروة الوثقى1/12) واجب است بر هر مكلفى در عبادت‏ها و معامله‏ها يا مجتهد باشد و يا مقلد و يا به احتياط عمل نمايد.
زنان بسيارى از اصحاب و ياران پيامبر9 و ائمه، اهل فضل و دانش بودند. مجلس تفسير زينب3 در كوفه هنگام حكومت حضرت على7، نمونه بارزى از اين امر است. (اعلام النساء المؤمنات/ 173) همچنين برخى از زنهاى منسوب به فقها و عالمان، صاحب اجازه نقل حديث و اجتهاد بوده‏اند مانند ام على، همسر شهيد اول و آمنه بيگم دختر مجلسى اول. و در تاريخ معاصر، شهيده بنت الهدى صدر و بانو مجتهده اصفهانى از مصاديق بارز زنان اهل فضل و دانش بوده‏اند. (پيام زن/22/26)
از ديد قرآن، در كسب مدارج معنوى و تحصيل تقوا، فرقى بين زن و مرد نيست.
يا اَيُّها النَّاسُ اِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ اُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا اِنَّ اَكْرَمَكُمْ عِنْدَاللّهِ اَتْقاكُمْ. (حجرات/13) اى مردم ﺍ ما همه ی شما را از مرد و زنى آفريديم و آنگاه شعبه‏هاى بسيار و فرق مختلف گردانيديم تا يكديگر را بشناسند. بزرگوارترين شما نزد خدا با تقوى‏ترين مردمند.
يكى از ارزشمندترين مفاهيم و اعمال دينى جهاد در راه خداست تا جايى كه جهاد براى حفظ كيان اسلام بر زن و مرد واجب است. (كشف الغطاء/381)
زن و مرد از فضيلت جهاد بهره مى‏برند:
لا يَسْتَوى الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤمِنينَ غَيْرُ اُولى الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ فى سَبيلِ اللَّهِ بِاَمْوالِهِمْ وَ اَنْفُسِهمْ فَضَّلَ اللَّهُ اَلْمُجاهِدينَ بَاَمْوالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقاعِدينَ دَرَجَةً وَ كُلّاً وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنى فَضَّلَ اللَّهُ اَلْمُجاهِدينَ عَلَى الْقاعِدينَ اَجْراً عَظيماً. (نساء/ 95) هرگز مومنانى كه بى هيچ عذرى مانند نابينايى ، مرض فقر و غيره از كار جهاد باز نشينند با آنانكه به مال و جان كوشش مى‏كنند، يكسان نخواهد بود. خدا مجاهدان فداكار با مال و جان را بر بازنشستگان، بلندى مقام و برترى بخشيده و همه ی اهل ايمان را وعده ی نيكو فرموده و مجاهدان را بر بازنشستگان با اجر و ثوابى بزرگ برترى داده.
آيه ی زیر بيان كننده ی ارزشهایی است كه زن و مرد در آن شراكت دارند و در اين آيه از مردان و زنان به نيكى ياد شده است:
اِنّ الْمُسْلِمينَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤمِنينَ وَ الْمؤمِناتِ وَ الْقانِتينَ وَ القانِتاتِ وَ الصَّادِقينَ وَ الصَّادِقاتِ وَ الصَّابِرينَ وَ الصَّابِراتِ وِ الْحافِظينَ فُرُجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذَّاكِرينَ اللّهَ كَثيراً وَ الذَّكِراتِ اَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ اَجْراً عَظيماً. (احزاب/35) همانا كليه مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان با ايمان و مردان و زنان اهل طاعت و مردان و زنان راستگوى و مردان و زنان صابر و مردان و زنان خداترس خاشع و مردان و زنان خيرخواه مسكين نواز و مردان و زنان روزه دار و مردان و زنان با حفاظ خوددار از تمايلات حرام و مردان و زنانى كه ياد خدا بسيار كنند، براى همه آنها خدا مغفرت و پاداش بزرگ مهيا ساخته است.
خلقت زن و مرد هر كدام براى تكميل ديگرى است:
هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ و َ اَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ. (بقره/18) آنان (زنان) جامه ی ستر و عفاف شما و شما (مردان) نيز لباس عفت آنها هستيد.
در تفيسر الميزان آمده است:
ظاهر از لباس همان معناى معروف آن است. لباس آن چيزى است كه انسان به آن بدنش را مى‏پوشاند و دو جمله از قبيل استعاره است. زيرا هر يك از زوجين ديگرى را از دنبال گناه رفتن و شايع ساختن آن، باز مى‏دارد. پس هر كدام براى ديگرى به منزله لباسى است كه با آن پليدى خود را پنهان و عورت خود را مى‏پوشانند. (الميزان/1/44)
قرآن حتی جنس زن و مرد را نیز يكسان مى‏داند:
وَ اللّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ اَزْواجاً وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ اَزْواجِكُمْ بَنينَ وَ حَفَدَةً وَ رَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبتِ. (نحل/72) خدا براى شما از ميان خودتان همسرانى قرار داد و از همسرانتان فرزندان و فرزند زادگان پديد آورد، و از چيزهاى پاك روزيتان داد.
در آيه ی ديگر از قرآن آمده است:
فاطِرُ السَّمواتِ وَ اْلاَرْضَ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ اَزْواجاً. (شورى/11) آفريدگار آسمانها و زمين است. براى شما، هم از شما، همسرانى بيافريد.
بعضی مفسرين از این آیه یکسانی و مماثلت جنس زن و مردرا نتیجه گرفته اند. (حسينى/2/ 100-98) علامه طباطبايى در تفسير الميزان، نيز اين قول را ترجيح داده است. (الميزان/4/ 136)
ممكن است گفته شود در آيات مذكور، هدف از آفرينش زن آرامش و سكون مردتلقی شده است به گونه ای که گویا اصل در حيات، مرد است و زن طفیل وجود او ست. اما بايد گفت با توجه به ظاهر آيات هر يك از اين دو جنس به يكديگر نياز دارند و آرامش طرفينى است همانگونه كه مودت و رحمت براى هر دو طرف است. در استعمالات قرآنى، واژه ی زوج به معناى همسر بر هر يك از زن و مرد اطلاق مى‏گردد و اصولا كلمه ی زوجه در قرآن به كار نرفته و از نظر لغت شناسان استعمال واژه ی زوجه براى زن، غير فصيح است. (راغب/ 384)
آيات ذكر شده نشان داد كه زنان هم چون مردان از شخصيتى كامل و مستقل برخوردارند و در هويت انسانى ميان صنف زن و مرد تفاوتى نيست. ويژگى‏هاى انسانى را هر دو به نحو برابر دارا هستند. همانگونه كه در قابليت رشد و تكامل، لغزش و انحراف، آسيب پذيرى و آسيب رسانى يكسانند.
به عبارت ديگر، خداى متعال انسان را آفريد، اما براى بقاى نسل و تبار وى او را به دو صنف زن و مرد تقسيم كرد. در آنچه لازمه ی نوع انسانى است هر دو برابرند و در برخى خصلتها و خصوصيتها كه لازمه ی صنف است از يكديگر متفاوت‏اند. اين تفاوت‏ها چنان نيست كه به انسانیت آنها آسیب برسانند. (مهريزى/78)
حقيقت انسان نه مذكر است نه مونث. قران كريم مى‏گويد: اين دو را از چهره ی ذكورت و انوثت نشناسيد. بلكه از چهره ی انسانيت بشناسيد. در حقيقت انسان را روح او تشكيل مى‏دهد، نه بدن او، انسانيت انسان را جان او تعيين مى‏كند نه جسم او و نه مجموع جسم و جان. (جوادى آملى/ 76)
علامه طباطبايى نيز با استدلال فلسفي به وحدت نوعى زن و مرد قايل است. (الميزان/4/ 152-153) بنابراین می توان گفت که هر كمال نوعى را كه يك صنف مى‏تواند آنرا به دست آورد، صنف ديگر نيز قدرت به دست آوردن آنرا دارد. و از آن جمله کمالی است كه به وسيله ی ايمان به خدا و اطاعت فرمان او حاصل مى‏شود. بهترين و جامعترين تعبیر حاکی از این معنا آيه شريفه ای است كه مى‏فرمايد: اِنّى لا اُضيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ. (آل عمران/ 195)

شخصيت زن از ديدگاه انديشمندان معاصر

امام خمينى (ره) در خصوص شخصيت زن قايل است:
تمام هويت هاى كمالى كه در انسان مطرح است در زن مطرح است. (سيماى زن… /207)
علامه طباطبايى در اين خصوص مى‏گويد:
واقعيت خارجى و تجربه نشان مى‏دهد كه زن و مرد دو فرد از يك جوهر واحد به نام انسان مى‏باشند.« (الميزان/4/ 94-95)
ايشان در جاى ديگر مى‏گويد:
قرآن بيان كرده كه هويت زن مانند مرد است هر انسان چه زن و چه مرد، انسان است و در ماده انسانيت مشترك است. (همان/2/ 269)
علامه مطهرى شخصيت زن را از منظر قرآن اين گونه ترسيم مى‏كند:
قرآن با كمال صراحت در آيات متعددى مى‏فرمايد كه زنان را از جنس مردان و از سرشتى نظير سرشت مردان آفريديم. قرآن درباره آدم اول مى‏گويد: همه شما را از يك پدر آفريديم و جفت آن پدر را از جنس خود او قرار داديم… قرآن در كنار هر مرد بزرگ و قدسى از يك زن بزرگ و قدسیه ياد مى‏كند. از همسران آدم و ابراهيم و از مادران موسى و عيسى در نهايت تجليل ياد كرده است. اگر همسران نوح و لوط را به عنوان زنانى ناشايسته براى شوهران ذكر مى‏كند از زن فرعون نيز به عنوان زن بزرگى كه گرفتار مرد پليدى بوده است غفلت نكرده. گويى قرآن خواسته است در داستانهاى خود توازن را حفظ كند و قهرمانان داستانها را منحصر به مردان ننمايند. (1 47-150)
آية اللّه جوادى آملى زن و مرد را از يك گوهر دانسته و ميگويد:
آفرينش زن و مرد از يك گوهر است و همه زنان و مردان مبدا قابلى واحد داشته، چه اين كه مبدا فاعلى همه آنها خداى يگانه و يكتاست و هيچ مزيتى براى مرد نسبت به زن در اصل آفرينش نيست و اگر برخى از روايات عهده دار اثبات اين مزيت اند يا از لحاظ سند نارسا و يا از جهت دلالت ناتمام اند و اگر فرضا از هر دو جهت تمام باشند، چون مسئله مورد بحث يك امر تعبدى محض نيست، نظير مسائل فقهى صرف، نمى‏توان آن را به يك دليل ظنى غير قطعى ثابت كرد، مگر در حد مظنه و گمان كه سودمند به حال مسائل علمى نخواهد بود. (137-138)

حقوق زن و مرد

تفاوتهای فیزیولوژیک زن و مرد با یکدیگر لازمه ی حیات انسانی و بقای آن است. بدیهی است این تفاوت ها زمینه ساز تفاوت در وظايف و تكاليف و این یک نیز سبب تفاوت در حقوق می گردد. بر این اساس ، تفاوت های حیاتی این دو را به اختصار از نظر می گذرانیم. به طور كلى مى‏توان اين تفاوت ها را به دو دسته ی جسمانى و روانى تقسيم كرد.

1. تفاوت هاى جسمانى:

این تفاوت ها اختلافات ظاهرى ساختمان بدن و مهمتر از آن تفاوت وضعيت جنسى اين دو را شامل میشود. نطفه زن (اوول) و نطفه مرد (اسپرماتوزوئيد) هر يك داراى 23 كروموزوم است كه موقعيت و شكل آنها در هر جنس با ديگرى تفاوت دارد. زنان عوارض زنانگى اعم از قاعدگى و آبستنى و زايمان دارند ولى مردان اين گونه نيستند. مردان بلند قدتر و سنگين وزن‏تر از زنان اند. وزن متوسط قلب مرد 300 گرم و وزن متوسط قلب زن 250 گرم و وزن متوسط مغز مرد 1300 گرم و وزن متوسط مغز زن 1200 گرم مى‏باشد. (تيلا/ 137-138)

2. تفاوت‏هاى روانى:

ميل مرد به ورزش و شكار و كارهاى پر حركت و جنبش، بيش از زن است. زن زودتر و سريع‏تر از مرد تحت تاثير احساسات خويش قرار مى‏گيرد. زن به زينت و زيور و جمال و آرايش علاقه‏ى زياد دارد. احساسات زن بى ثبات‏تر از مرد است. زن از مرد محتاطتر، پر حرف‏تر، ترسوتر و تشريفاتى‏تر است. (مطهرى/205-206)

تفاوت در قانون ارث

تفاوت های یاد شده همانگونه که گذشت سبب پاره ای تفاوت های حقوقی بین زن و مرد گردید. يكى از این تفاوتها در قانون ارث است. از ديرباز اين سوال مطرح بوده است كه چرا از منظر اسلام سهم الارث زن و مرد با هم مساوى نيست؟ چرا حقوق اين دو با هم مساوى نيست؟ امام صادق سبب این مطلب اینگونه بیان کرده است:
اسلام سربازى را از عهده زن برداشته و به علاوه مهر نفقه را به نفع او بر مرد لازم شمرده است و در بعضى از جنايات اشتباهى كه خويشاوندان جانى بايد ديه بپردازند، زن از پرداخت ديه و شركت با ديگران معاف است. از اين رو سهم زن در ارث از مرد كمتر است. (مطهرى/ ص251)
استاد مطهرى در این باره مى‏گويد:
علت اينكه اسلام سهم الارث زن را نصف مرد قرار داد (نساء/ 11) وضع خاصى است كه زن از لحاظ مهر و نفقه و سربازى و برخى قوانين جزايى دارد چون اسلام مهر و نفقه را لازم ميداند و به اين سبب قهراً از بودجه زندگى زن كاسته شده است و تحميلى از اين نظر بر مرد شده است. اسلام مى‏خواهد اين تحميل از طريق ارث جبران شود، از اين رو براى مرد دو برابر زن سهم الارث قرار داده است. (همان/251)
در خصوص نفقه ی زن با استناد به متون فقهى در قانون مدنى آمده است:
نفقه عبارت است از مسكن و البسه و غذا و اثاث البيت كه به طور متعارف با وضعيت زن متناسب باشد و خادم در صورت عادت زن به داشتن خادم يا احتياج او به واسطه مرض يا نقصان اعضاء. (قانون مدنى، ماده 1107)
نفقه زن بر نفقه ساير افراد واجب النفقه، مقدم است، مانند اولاد، پدر، مادر و غيره. (امام خمينى/2/285)
اگر زوج با حالت يسر و قدرت بر پرداخت نفقه، از اداى آن خوددارى كند، زوجه مى‏تواند بدون مراجعه به دادگاه از اموال او تقاصّاً برداشت نمايد. (طاهرى/3 /202)
در صورت گذشت مدتى و عدم پرداخت نفقه، نفقه ايام گذشته به صورت دين بر ذمّه زوج قرار خواهد گرفت. (خویی/ 2/ 313)
پس اگر از طرفى مرد حق بهره مندى از ارث را به ميزان دو برابر سهم زن دارد از طرف ديگر تكليف بر عهده ى اوست كه نفقه ى زن را تأمين كند.حق و تكليف دو مفهوم متلازم و متضايف هستند بنابراين در مقابل هر حقى، تكليفى موجود است. مانند دو كفه ترازو كه توازن آنها در عالم عدالت بايد رعايت گردد. (امامى/4/11)
در مواردى نيز زن و مرد به گونه‏اى برابر ارث مى‏برند مانند:
1- پدر و مادر هر كدام 16 ارث مى‏برند.
2- خواهر و برادر مادرى و فرزندان آنان يكسان ارث مى‏برند.
3- جد و جده مادرى يكسان ارث مى‏برند.
4- دايى و خاله يكسان ارث مى‏برند و موارد مشابه ديگر.
از اين رو، تفاوت ارث زن و مرد ناشى از انوثت و ذكورت نيست و گرنه بايد همه جا مردان دو برابر زنان ارث برند، بلكه مسئله‏ى »غُنْم« و »غُرم« است. يعنى هر كسى بيشتر خسارت مى‏بيند، بيشتر بهره مى‏برد. (مهريزى/465-467)
بسيارى از سوالات و اعتراضات نسبت به حقوق زن در اسلام، ناشى از جزء نگرى قوانين اسلام است. اگر نظام حقوقى زن،در نظام جامع حقوقى اسلام لحاظ شود اين گونه شبه‏ها پيش نمى‏آيد.
در نظام حقوق اسلام اختلافات حقوقى بين زن و مرد دقيقاً بر واقعيت و حكمت استوار است. بديهى است هم وضع قوانين مختلف در شرايط يكسان و هم وضع قوانين واحد در شرايط و موقعيت هاى متفاوت، ستمگرانه است و اسلام هيچ يك از اين دو را نمى‏پزيرد. به همين دليل، آنجا كه حقوق زن و مرد به وجه مشترك آنها باز مى‏گردد، حقوق اين دو، برابر و يكسان است و جايى كه به جهات اختلاف آنها مربوط مى‏شود، حقوق و تكاليف نيز تفاوت پيدا مى‏كند.
هر گاه كسى از حقى محروم باشد، از تكاليف ملازم با آن نيز معاف خواهد شد. چنانكه متقابلاً هر كس از داشتن تكاليفى معاف باشد از حقوق ملازم با آن تكليف نيز بى بهره خواهد بود.