ضرورت نیکی به همسایه

بدون تردید، پس از خانواده، افرادی که در یک محلی گرد هم آمده اند، جامعه ای مهم را پدید می آورند که اتحاد و وفاق اجتماعی و معاشرت های آنان می تواند استحکام و استواری این تشکل را در بعد انسانی و اخلاقی تضمین کند، اسلام برای افرادی که در مجاورت یکدیگر سکونت دارند، حقوقی در نظر گرفته است؛ که اگر فردی بخواهد آنها را زیر پا نهد خاطی و خلافکار محسوب می شود. حق همسایگی در این آیین چنان اهمّیتی دارد که قرآن کریم پس از مطرح نمودن یکتاپرستی و اجتناب از شرک ورزی، دعوت عملی به تعاون و تضامن اجتماعی می نماید و در این میان پس از پرستش خداوند، نیکی به والدین، ارحام،یتیمان و فقیران و احسان به همسایه را مورد توجّه قرار می دهد. «و اعبدوا الله و لا تشرکوا به شیئاً و بالوالدین احساناً و بذی القربی و الیتامی و المساکین و الجار ذی القربی و الجار الجنب و الصاحب بالجنب و ابن السبیل و ما ملکت ایمانکم ان اللّه لایحبّ من کان مختالاً فخوراً».(1) جالب این که رعایت حقوق مجاورین طبق آیه قرآن، عملی نمودن فرمان الهی است و نیز این سلوک و رفتار نیک در ردیف عبادت پروردگار تلقی گردیده است. منظور از عبارت «جار ذی القربی»، همسایه نزدیک،خویشاوند و یا هم عقیده می باشد و «جار جنب»، دور بودن از نظر فاصله، خویشاوندی یا اعتقاد را می رساند.(2)

ارتباط شایسته افراد یک محل که با هم همسایه اند و نیز خوش رفتاری آنان تا بدان حد است که حضرت امام رضا(ع) این ویژگی را از جمله اهداف بعثت رسول اکرم (ص) برشمرده اند.(3) حضرت علی(ع) نیز فرموده اند شیعیان ما کسانی می باشند که به خاطر ولایت ما نسبت به یکدیگر بذل و بخشش می نمایند… مایه برکت همسایگان هستند و با معاشران خود، در صلح و صفا بسر می برند.(4) آن حضرت چهار خصلت را بر شمرده اند که اگر کسی آنها را مراعات نماید اهل بهشت است که یکی از آن ها رفتار پسندیده با همسایگان است.(5)

امام صادق(ع) در سخنی جاویدان نیک رفتاری با همسایه را بعد از نماز و در ردیف اقامه

این فریضه الهی در مسجد، ذکر کرده اند.(6) ابن مسکان می گوید: امام صادق(ع) فرمود: ما ریشه همه خوبی ها و نیکی ها هستیم و این ها همه از شاخه های وجود ماست. در این روایت تفقّد از همسایه به عنوان خیر و خوبی معرفی شده است.(7)

امام حسن مجتبی(ع) در ایام صباوت، شبی تا صبح صادق، مراقب عبادت مادرش حضرت صدیقه کبری(س) بود و می نگریست که آن بانوی بانوان مدام در حال رکوع، سجود، قیام و قعود است و به خوبی می شنید که مادرش درباره زنان و مردان دعای خیر می نماید و برای هر یک از آنان سعادت، رحمت و برکت می خواهد. دومین فروغ امامت صبح هنگام، خطاب به مادرش گفت: هرچه گوش کردم درباره دیگران دعای خیر نمودی امّا درباره خودت دعایی ننمودی. حضرت فاطمه زهرا(س) فرمودند: یا بنیّ: الجار ثم الدار؛ ای فرزندم اوّل همسایه بعد خانه.(8)

حضرت علی (ع) در خطبه قاصعه از تعصب های غلط، افتخارات بیهوده و مباهات به طایفه و قبیله به شدت انتقاد می کند و می فرماید: اگر کسی بخواهد واقعاً تعصب به خرج دهد باید کردار پسندیده، خصال نیکو و خوی خوب انسانی را ملاک مباهات و فضیلت قرار دهد و در فرازی از این خطبه تأکید نموده اند به صفات حمیده و اخلاق کریمه افتخار کنید و به دنبال این سخن آسمانی برخی از خصلت هایی را که سزاوار است افراد داشته باشند برمی شمارد. نخستین این حالات نیکو از دیدگاه نخستین امام، حقوق همسایه و رعایت حال اوست: من الحفظ للجوار.(9) یکی از صفات متقین که حضرت علی(ع) در خطبه همام بدان اشاره فرموده است زیان نرسانیدن به همسایه می باشد.(10) آن امام در بستر شهادت نیز بازماندگان را این گونه وصیت فرمود: از خدا پروا داشته، از پروردگارتان بترسید. از خدا بترسید درباره همسایگانتان که آنان سفارش شده پیامبرتان هستند.(11) حضرت امام حسین (ع) نیز مسلمانان را به پنج خصلت توصیه نموده اند که یکی از آنها خوش رفتاری با همسایه است.(12) در

فرازی از رساله حقوق امام زین العابدین(ع) حقوق همسایگان این گونه ترسیم گردیده است.

«…امّا حق همسایه ات حفظ اوست در نهان و بزرگداشت او در عیان و حمایت از وی در صورتی که ستمی به وی رسیده باشد و اگر احتمال تأثیر اندرز می دهی، او را موعظه نمایی. در هنگام بلاها و سختی ها او را رها نکنی و از خطا و خلاف او درگذری، گناهش را ببخشی و با کرامت و رعایت حیثیت وی، با همسایه ات معاشرت کنی…»

دعای چهل و چهارم صحیفه سجادیه مربوط به هنگام فرا رسیدن ماه رمضان و استقبال از این ایام مبارک است. در بخشی از این نیایش نورانی امام چهارم از پیشگاه خداوند می خواهد که به آن حضرت توفیق دهد با همسایه اش از طریق فضل و سخاوت رفتار نموده و در رفع احتیاجات و مساعدت به فقیرانشان اقدام نماید و در مقابل آزارشان از در نیکی و خوش خویی درآید.

امام صادق(ع) فرموده اند: آیین ائمه(ع) ورع، عفّت…نیکو معاشرت کردن با همه و حسن همجواری (خوش همسایگی) است.(13) حضرت امام رضا(ع) در کلامی گران سنگ فرموده اند: بر شما باد به تقوای الهی، پارسایی، کوشش در طاعت و بندگی، ادای امانت، راستگویی و حسن هم جواری که این موارد اساس رسالت حضرت محمد مصطفی(ص) است.(14)

مرزهاو حقوق همسایگان

در خصوص حدّ همسایگی، رسول اکرم(ص) فرموده اند:تا چهل خانه از روبرو، پشت سر، طرف راست و سوی چپ همسایه محسوب می شوند.(15) بر اساس این روایت در روستاها و شهرهای کوچک، محلات مسکونی، شهرک ها و بلوک های ساختمانی افراد کثیری با یکدیگر همسایه اند و لازم است حقوق متقابل خویش را مراعات نمایند اگر سفارش مؤکّد اسلام در این نواحی بین ساکنین آنان عمل گردد مردمی که تا مسافتهای قابل توجّهی با هم زندگی می کنند بسیاری از دشواری های اجتماعی، اخلاقی،

56

امنیتی و تربیتی را پشت سر نهاده و از زندگی آمیخته به مودت بهره مند می گردند، چنین پدیده ای در رشد عاطفی و بهبود ساختار اقتصادی اجتماعی مناطق مسکونی تأثیری قابل ملاحظه خواهد گذاشت. بنا به فرمایش خاتم رسولان الهی همسایگان به سه دست تقسیم می گردند. نخست همسایه ای که در سه محور بر گردن ما حق دارد: حق همسایگی، حق خویشاوندی و اسلام(برادر دینی و ایمانی)؛ دوم همسایه ای که دارای دو حق است: حق همسایگی و حق برادر ایمانی؛ سوم همسایه ای که صرفاً دارای حق همسایگی است و آن حق افراد غیر مسلمان از اهل کتاب است.(16) بنابراین حقوق هم جواری را باید حتی در مورد همسایه ای که در اعتقادات و باورها با ما وجه اشتراکی ندارد، مراعات نمود.

مجاورت خانه های مسکونی برای صاحبان آنها تعهد بوجود می آورد. از خصوصیات حق همسایگی این است که مزایای متقابل دارد و بین مردم جریان یافته است چنین نیست که همسایه ای حقوقی بر عهده دیگران داشته باشد ولی خودش نسبت به مجاورین حقی را تعهد نکند. در واقع هر کس که تصور می کند به گردن دیگری حق دارد در همان حال باید متوجه این حقیقت گردد که او هم مدیون است. امام صادق(ع) می فرمایند: آیا مردی از شما شرم نمی کند که همسایه اش حق هم جواری را در خصوص او رعایت کند ولی او این حقیقت را نشناسد.(17)

در روایتی حضرت رسول اکرم(ص) فرموده اند: حق همسایه آن است که اگر در بستر

بیماری قرار گرفت از وی عیادت نمایی و اگر مرگش فرا رسید در تشییع جنازه او حضور یابی و اگر از تو قرض خواست از پرداخت آن امتناع ننمایی و اگر سرور و شادی در زندگیش رخ داد بر او تبریک و تهنیت گویی و در مصائب و ابتلائات با او هم دردی نمایی. ساختمان محل سکونت خود را از خانه او بالاتر نبرده و او را از نسیم فرح زا و هوای خنک محروم نکنی.(18)

در حدیث دیگری آن مرد آسمانی توصیه نموده اند: چون میوه ای خریدی مقداری به همسایه ات هدیه کنی و در غیر این صورت آن را پنهانی به منزل ببری. فرزندت را در حالی که میوه می خورد به بیرون از خانه نفرست که مبادا بچه همسایه آزرده شود و نیز بوی غذای تو، وی را ناراحت ننماید(امکان دارد آن را نتواند تهیه کند) مگر این که مقداری برایش بفرستی.(19)

امام زین العابدین (ع) حقوق متقابل همسایگان را این گونه بیان فرموده اند: حق همسایه ات این است که او را در غیابش حفظ کنی و در حضورش به وی احترام بگذاری. اگر ستمی وی را تحت فشار قرار داد، به امدادش بشتابی و در رفع ستم از وی بکوشی. در عیوب او تجسّس ننموده و اگر ناگواری از همسایه دیدی نادیده تصوّر کنی…و با عزّت و شادمانی با او معاشرت کنی و قادری جز خداوند تبارک و تعالی نمی باشد.(20)

خوش همسایگی

خوب همسایه داری، خوش رفتاری با همسایه و احسان در خصوص آنان دستوری دینی است. امام صادق(ع) فرموده اند: بر شما باد به خوش همسایگی پس به درستی که خداوند عزّ و جل بدان امر کرده است.(21) رسول اکرم (ص) توصیه فرموده اند: اگر خواستار آن هستید که پروردگار و فرستاده اش شما را دوست بدارند، وقتی امانتی به شما سپردند آن را ادا کنید، درسخن گفتن، صداقت را در نظر گیرید و با همسایگان به نیکی رفتار کنید.(22) همچنین آن حضرت فرموده اند آنچه برای خود می خواهی برای دیگران نیز بخواه تا مؤمن باشی و با همسایگان خوش رفتاری کن تا در زمره افراد مسلمان به شمارآیی.(23) ابو ربیع شامی می گوید: حضرت امام صادق(ع) فرمود: بدانید از ما نیست کسی که با همسایه اش خوشرفتاری نکند.(24) حضرت علی(ع) نیز در اهمیت این موضوع فرموده اند: خدا رحمت کند همسایه ای را که همسایه خویش را به نیکی کردن یاری نماید.(25)

امام کاظم (ع) می فرمایند: درمیان قوم بنی اسرائیل مردی مؤمن می زیست که همسایه ای کافر داشت، آن مرد غیر مسلمان نسبت به آن فرد با ایمان رئوف بود و برایش کار خیر انجام می داد، وقتی او از دنیا رفت، خداوند در دوزخ خانه ای از گل برایش بنا کرد تا او را از حرارت آتش جهنّم حفظ کند و حتی به او روزی هم می رسید به آن مرد گفتند: این لطف حق به

خاطر مدارا و نیکی تو به همسایه مؤمن می باشد.(26)

حضرت علی (ع) نوید داده اند: نیکوکاری و خوش رفتاری با خویشاوندان موجب افزایش عمر و آبادانی خانه ها می شود.(27) حضرت امام رضا(ع) می فرمایند: مرا حدیث کرد محمد بن علی ـ امام باقر(ع) ـ که صله ارحام و نیکی با همسایگان دارایی و توانایی مالی انسان را افزایش می دهد.(28) و این سخنان الهام گرفته از فرمایش رسول اکرم(ص) است که فرموده اند خوش سلوکی با همسایه یکی از چهار چیزی است که روزی را زیاد می نماید.(29) بنابراین نیکی به همسایه در همین دنیا آثار و برکاتی دارد. امام صادق(ع) از رسول اکرم(ص) نقل نموده اند: خوش رفتاری با همسایه مرگ را به تأخیر می افکند،(30) از ثمرات دیگر خوش رفتاری آن است که همسایگان زیاد می شوند، زیرا دوستان انسان خوش خوی افزایش می یابد و مردمان بیشتری با فرد خوش اخلاق انس می گیرند چنانچه حضرت علی(ع) متذکر گردیده اند.(31) همچنین خوش رفتاری با همسایگان سبب می شود تا در مشکلات و گرفتاری ها، به یاری آدمی برخیزند و بارش را از دوش او بردارند، زیرا به فرمایش مولای متقیان نیکی به افراد هم جوار، خدمه را زیاد می کند