سجده نکردن شیطان بر آدم

بر اساس آیه 16 سوره اعراف «قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ» شیطان مجبور به مخالفت در برابر فرمان خدا بود؛ پس چرا مؤاخذه شد؟

از آیه فوق بر می‏آید که نخستین پایه‏گذار مکتب جبر، شیطان بود و برای تبرئه خویش، به خداوند نسبت جبر داد و گفت: چون تو مرا گمراه ساختی، من نیز در گمراهی نسل آدم کوشش خواهم کرد.

سپس شیطان، برای تأیید و تکمیل گفتار خود، اضافه کرد که نه تنها بر سر راه آن ها کمین می‏کنم؛ بلکه از پیش‏رو، از پشت سر و از طرف راست، و از طرف چپ از چهار طرف، به سراغ آن ها می‏روم، و اکثر آن ها را شکرگزار نخواهی یافت. «ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ»[1]

ممکن است تعبیر بالا، کنایه از این باشد که شیطان، انسان را محاصره می‏کند و سعی دارد به هر وسیله‏ ای که ممکن است برای وسوسه و گمراهی او بکوشد. و این تعبیر در کلمات روزمره نیز دیده می‏شود که می‏گوئیم فلان کس از چهار طرف گرفتار قرض یا بیماری یا دشمن شده است.

و این که سمت بالا و پائین ذکر نشده به خاطر آن است که انسان معمولا در چهار سمت، حرکت و فعالیت دارد.

اما در روایتی که از امام باقر علیه السلام نقل شده، تفسیر عمیق تری برای این چهار جهت دیده می‏شود؛ آن جا که می‏فرماید: «منظور از آمدن شیطان به سراغ انسان از پیش رو، این است که آخرت و جهانی را که در پیش دارد؛ در نظر او سبک و ساده جلوه می‏دهد و منظور از پشت سر، این است که آن ها را به گردآوری اموال و تجمع ثروت و بخل از پرداخت حقوق واجب به خاطر فرزندان و وارثان دعوت می‏کند و منظور از طرف راست این است که امور معنوی را به وسیله شبهات و ایجاد شک و تردید، ضایع می‏سازد و منظور از طرف چپ این است که لذات مادی و شهوات را در نظر آن ها جلوه می‏دهد»[2]

در آخرین آیه مورد بحث، بار دیگر فرمان بیرون رفتن ابلیس از حریم قرب خدا و مقام و منزلت بالا صادر می‏شود. با این تفاوت که در این جا حکم طرد او به صورت تحقیر آمیزتر و شدیدتر صادر شده است و شاید به خاطر لجاجتی بود که شیطان در مورد اصرار در وسوسه افراد انسان به خرج داد. یعنی در آغاز تنها گناه او سرکشی از اطاعت فرمان خدا بود و به همین جهت فرمان خروج او صادر شد. اما بعدا گناه بزرگ دیگری بر گناه خود افزود و آن تصمیم گمراه ساختن دیگران بود. به او فرمود: «از این مقام با بدترین ننگ و عار بیرون رو و با خواری و ذلت فرود آی؛ قالَ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً»[3]

«و سوگند یاد می‏کنم که هر کس از تو پیروی کند، جهنم را از تو و آنها پر سازم؛ لَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکُمْ أَجْمَعِینَ»[4]

بنابر این شیطان در این آیه به خداوند متعال تهمت جبر، زده است؛ زیرا نافرمانی و گناه خود را به تقدیر و قضاء و قدر الاهی نسبت داده است. خداوند متعال به شیطان قدرت مخالفت با خودش را داده است؛ ولی شیطان در استفاده از این قدرت و یا عدم استفاده، کاملا مختار است. می توانست با فرمان خداوند مخالفت نکند.

به عنوان مثال اگر شخصی در معامله ای بدون مشورت ضرر کند و بعدا یقه پدر را گرفته و بگوید: شما کمکم نکردید؛ در نتیجه من ضرر کردم؛ کسی از او نمی پذیرد. زیرا خطای خودش را به دیگری(پدر) نسبت می دهد.  شیطان خودش خطا کرد و با فرمان خداوند مخالفت نمود و گفت: شما مرا گمراه کردید. در حالی که شیطان هم مثل انسان، موجودی مختار بود.

آبه شریفه «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُون» [5] و سوره جن که جن را به دو قسم کافر و مسلمان تقسیم می کند؛ دلالت بر مختار بودن اجنه دارد. همه ملائکه سجده کردند و شیطان که از جنس جن بود و با ملائکه حشر و نشر داشت؛ مخالفت کرد.[6] پس شیطان با اختیار، با فرمان خداوند در خصوص سجده بر آدم مخالفت کرد و دلیل مخالفتش هم را این گونه بیان کرد؛ که حاکی از تکبر و حسادتش بود: «قالَ ما مَنَعَکَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنی‏ مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طین؛ خداوند به شیطان فرمود: وقتی دستور به سجده بر آدم دادم، چرا سجده نکردی؟ شیطان گفت: من از آدم بهترم؛ زیرا مرا از آتش و ایشان را از خاک آفریدی»[7] شیطان در این آیه اقرار به داشتن اختیار کرده است. زیرا بیان کرده است که من از آدم بهتر هستم. یعنی شیطان با اختیاری که داشت می توانست بر آدم سجده کند و یا سجده نکند. اما گزینه سجده نکردن را به دلیل این که مقام خود را برتر از آدم می دانست؛ انتخاب کرد. در نتیجه پیداست که شیطان با جمله «فبما اغویتنی» به خداوند نسبت جبر داده است. گناه خود را که باعث گمراهی او شده است؛ به خداوند نسبت داده است.

در سوره بقره خداوند متعال، گمراهی و خطای شیطان را به شخص شیطان نسبت می دهد و می فرماید: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلیسَ أَبی‏ وَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرینَ؛ و [یاد کن‏] هنگامی که به فرشتگان گفتیم: به آدم سجده کنید، [پس‏] سجده کردند مگر ابلیس که سر پیچید و تکبّر ورزید و از کافران شد» [8]  

معنی سلیس و روان آیه «قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی» این است: شیطان گفت: به خاطر آنکه مرا گمراه کردی؛ من هم برای گمراه کردن آن ها سر راه مستقیم تو می‏نشینم.