انسان در انتخاب راه خود نقش دارد، آزاد آفریده شده، دارای حق انتخاب است. همچنین انسان با برخورداری از نیروی عقل و خرد می‏ تواند خوب و بد را تشخیص دهد و یکی را انتخاب نماید و چیزی به عنوان جبر که انسان را وادار به انتخاب راهی خاص کند وجود ندارد. آنچه در این جا مورد بررسی قرار می‏ گیرد این است که انسان در هدایت یا ضلالت خود چه نقشی را می ‏تواند ایفا کند و این که دیدگاه قرآن در این مورد چیست؟ انسان قابلیتهایی دارد که به فعلیت رساندن هر یک از آنها یا توجه خاص به هر کدام از آنها می ‏تواند در سرنوشت انسان مؤثر باشد و آینده او را رقم بزند. انسان بر اساس فطرت خود به سوی کمال گرایش دارد و نیروهایی از قبیل حس حقیقت‏ جویی و حس خداپرستی او را در این راه تحریک می‏ کنند.
با وجود این، انسان مجبور به پیروی از این گرایشهای درونی نیست، بلکه غریزه‏ هایی از قبیل شهوت، غضب، قدرت ‏طلبی و خودخواهی نیز در طبیعت انسان هستند که هر یک منشأ برخی از رفتارها در انسان می ‏باشند. این غرایز با این که سرمنشأ خیر بوده، هر یک به گونه ‏ای به هستی و رشد انسان کمک می ‏کنند، اما توجه بیش از حد به یکی از آنها و تقویت آن موجب خروج انسان از حد اعتدال می‏ گردد. بدین گونه انسان می‏ تواند در تعیین سرنوشت خود مؤثر باشد و از این روست که قرآن بسیاری از مشکلات انسان را ناشی از اعمال خود او می‏ داند چنان که می ‏فرماید بسیاری از گرفتاریهای شما چیزهای است که خود شما در ایجاد آن نقشی داشته ‏اید. (شوری/ 30)

انبیاء همواره به عنوان هادی مطرح هستند و صفت گمراه کردن در قرآن به آن‏ها نسبت داده نشده است. از نظر قرآن آفرینش انسان در پی هدفی خاص یعنی تکامل و دستیابی به کمال مطلق و تقرب به جوار حضرت حق می ‏باشد و بدین منظور هر چند به انسان استعداد فطری و نیروی تعقل و تفکر داده شده، اما برای شکوفایی این استعدادهای انسانی و افروختن مشعلی فروزان برای حرکت در طریق وصول به حق نیاز به وسیله ‏ای است تا بتواند انسان را در این راه پرپیچ و خم راهنمایی کند و انسان مادی را با آن هدف غیر مادی مرتبط سازد. آن وسیله و واسطه انبیاء الهی هستند که ماهیتی بشری دارند و از ویژگیهای انسان برخوردارند، اما در بعد معنوی سرآمد تمام افراد عصر خود بوده ‏اند. آنها اسوه و الگوی افراد هستند و انسانها با اقتدا به آنها و پیروی از اعمال و گفتارشان در راه حق و حقیقت گام می ‏نهد: «اولئک الذین هدی الله‏ فبهداهم اقتده؛ آنها کسانی هستند که خداوند هدایتشان کرده پس به هدایت آنان اقتدا کن!» (انعام/ 90)
هدایت انبیاء در عرض هدایت الهی نیست، بلکه در طول آن، به دستور خداوند و برخاسته از مصلحت ‏اندیشی و لطف حضرت حق و مکمل هدایت باری تعالی است. خداوند رحمان است و لطیف و لطف او ایجاب می ‏کند که بشر را به سوی سعادت ابدی هدایت کند و برای عملی کردن این هدف، افرادی از بین انسانها را بر می‏ گزیند که ویژگیهای انسانی دارند و قادرند با انسان تماس برقرار نمایند، تا انسانها بتوانند دعوت آنان را درک کنند. از سوی دیگر آنان در بعد معنوی باید به گونه ‏ای باشند که قابلیت ارتباط با عالم معنی و گرفتن وحی را از آن منشأ لطف داشته باشند، و این افراد انبیاء الهی هستند.

کتب آسمانی با تبیین تکالیف بشر که زمینه را برای راهنمایی او فراهم می‏ کند یکی از منابع اصلی هدایت انسان می ‏باشند. پیامبران نیز در حقیقت برای بیان تعالیم این کتب برای بشر آمده‏ اند. کتب آسمانی با این که متعدد و در ظاهر مختلف به نظر می ‏رسند، اما در طول و مکمل یکدیگر بوده، قرآن کاملترین و برترین نمونه آنهاست. قرآن کتب آسمانی امتهای گذشته را به عنوان راهنمای بشر معرفی می‏ کند: «انا انزلنا التوراة فیها هدی و نور؛ ما توراترا نازل کردیم در حالی که در آن، هدایت و نور بود.» (مائده/ 44) «و آتیناه الانجیل فیه هدی و نور؛ و انجیل را به او دادیم که در آن، هدایت و نور بود.» (مائده/ 46) این آیات بیان می ‏کنند که کتب آسمانی برای هدایت نوع بشر آمده ‏اند؛ مثلا در سوره یونس می ‏فرماید: ای مردم از سوی پروردگار شما برایتان پند و اندرزهایی آمده که درمانی است برای آنچه در سینه ‏هاست و رهنمود و رحمتی برای گروندگان به خدا. (یونس/ 57و بقره/ 2) گاهی نیز قرآن یا کتب پیشین به عنوان وسیله گمراهی افراد بیان شده ‏اند.(مائده/ 64) و توجیه آن چنین است که قرآن برای هدایت انسان و ایمان آنها نازل شده، اما موضعگیری و عکس ‏العمل آنها در مقابل تعالیم قرآن موجب ازدیاد کفر آنان می ‏گردد. آنان وقتی گسترش اسلام و نفوذ آیات قرآن را می‏ بینند، از آن جا که اسلام را نپذیرفته‏ اند، سعی می‏ کنند در مقابل آن بایستند و مانع پیشرفت آن شوند؛ از این رو روز به روز از هدایت الهی و راهی که قرآن ارائه نموده فاصله می‏ گیرند و در واقع کفر آنها افزایش می ‏یابد. این گونه ازدیاد گمراهی و طغیان در آیات مذکور به قرآن نسبت داده شده است.

خویشاوندان، ارتباط خونی با هم دارند و در حقیقت شاخ و برگ های یک درختند. هر درختی برای حفظ حیات خود به هم کاری همه اجزا با یکدیگر نیاز دارد. حفظ رابطه خویشاوندی نیز با همکاری و همیاری بستگان امکان پذیر است. سنت حسنه صله رحم، از نیکوترین برنامه های دین مبین اسلام است و موجب پایایی درخت خویشاوندی می شود.
منظور از صله رحم، فقط دیدار اقوام نیست، بلکه مفهوم گسترده تری را در بردارد. مهم ترین شان این است که در حد توان و امکان، به یاری رساندن و رفع نیاز بستگان خود بپردازد اگرچه برخی از آنها عقیده و مشرب فکری یکسانی با ما نداشته باشند و نکته مهم این است که این رابطه و پیوند همواره حفظ شود.
صله رحم نزد خدای سبحان چنان مهم است که آن را از جهت پاداش، سریع‌ترین عبادت قرار داده و افزون بر پاداش اخروی، پاداش دنیوی و زودهنگام برای آن مقرر داشته است؛ به گونه‌ای که خاندان گناهکار هم با رعایت صله رحم میان خود، دارایی‌شان فزونی می‌یابد و با نیکی به یکدیگر بر عمرشان افزوده می‌شود.
بیان آثار با تأکید و تکرار فراوان در روایات اهل بیت(ع) عاملی برای تشویق و سوق دادن مسلمین به این سنت بزرگ و زیبای اسلامی می باشد. به جرأت می توان ادعا کرد که در میان سفارشات معصومین(ع)، کمتر موضوعی به اندازه ی صله ی رحم، مورد توجه و عنایت قرار گرفته است.

الف) بخشش گناه
امام علي بن الحسين (عليه السلام) نيز خطاب به ابي حمزه فرمود:
اگر دوست داري كه خداوند در روز قيامت از گناهانت درگذرد، نيكي كن، پنهاني صدقه بده و صله‌ي رحم به جاي آر. (مجلسی، 1403ق،ج96،باب16،ح37).
ب) كسب مقام والا
امام علي (عليه السلام) نيز مي‌فرمايد: صله‌ي رحم اموال را زياد مي‌كند و اعمال را بالا مي‌برد.(تمیمی آمدی، 1410ق، ج4،ح5879).همچنين در كلام گهربار ديگري فرمود:
كسي كه خود يا مالش را در راه صله‌ي رحم و خدمت به خويشان به كار مي‌گيرد، خداوند پاداش صد شهيد را به او اعطا مي‌كند و براي هر قدمي كه در اين راه بر مي‌دارد، چهل هزار حسنه(به او) داده مي‌شود و چهل هزار گناه از گناهان او پاك و به همين ميزان بر درجات معنوي او افزوده مي‌شود و هفتاد حاجت از حوائج دنيوي او برآورده مي‌شود.(مجلسی، 1403ق،ج76،باب67،ح1).
ج) پاداش برتر
رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) در اين‌باره فرمود:
پاداش صدقه و احسان ده برابر، پاداش قرض هجده برابر، پاداش صله و پيوند با دوستان بيست برابر و پاداش صله‌ي رحم بيست و چهار برابر است. (همان،ح62).
د) آسان شدن حسابرسي قيامت
رسول اكرم (صلي الله عليه و آله وسلم) در اين‌باره مي‌فرمايد:
بِرُّ الوالِدَينِ وَ صِلَةُ الرَّحِم تُهَوِّنانِ الحِسابَ؛
نيكي كردن به پدر و مادر و صله‌ي رحم حسابرسي روز قيامت را آسان مي‌كند.(همان،ج74،باب2،ح96).
حضرت علي (عليه السلام) نيز خطاب به يكي از يارانش مي‌فرمايد: اي ابا محمّد، آيا مي‌داني كه صله‌ي رحم حسابرسي روز قيامت را آسان مي‌كند.( همان،ج47،باب31،ح14).در حديثي از امام صادق (عليه السلام) نيز آمده است: با رحم خويش وصل كن(تا) خدا با آن عمر تو را زياد و حساب تو را در روز قيامت آسان كند.( همان،باب28،ح9). همچنين امام باقر (عليه السلام) درباره‌ي رهايي از عذاب دوزخ به نقل از پيامبر(صلی الله علیه و آله) مي‌فرمايد:
در روز قيامت رحم و امانت در دو طرف پل صراط قرار مي‌گيرد و هنگامي كه فرد به جاي آورنده‌ي صله‌ي رحم و ادا كننده‌ي امانت از آن عبور كند از افتادن در آتش دوزخ در امان خواهد بود و به بهشت رسد و چون شخص خائن به امانت و قاطع رحم باشد از آن عبور نكند لذا هيچ عمل (نيكي) با وجود اين دو گناه سودش نبخشد و در آتش دوزخ سرنگون شود.(مجلسی، 1403ق،ج22،باب26،ح26).
هـ)راهيابي به بهشت
پيامبراكرم (صلي الله عليه و آله وسلم) فرمود:
شش عمل است كه هر كس يكي از آنها را انجام دهد، در روز قيامت به نفع او احتجاج خواهند كرد تا او را وارد بهشت كنند و به خداوند عرضه مي‌دارند: خدايا! اين بنده‌اي است كه در دنيا مرا به جاي آورده است. آن شش عمل عبارتند از: نماز، زكات، حج، روزه، اداي امانت و صله‌ي رحم. (همان،ج69،باب38،ح20).
همچنين مي‌فرمايد:
در بهشت درجه‌اي است كه تنها امام عادل يا كسي كه بسيار اهل صله‌ي رحم باشد يا فرد عائله‌مندي كه بر مشكلات ناشي از آن صبر كند به آن دست مي‌يابد. (همان،ج74،باب3،ح9)
در كلام ديگري از ايشان چنين آمده است:
…كسي كه حقوق نزديكان محمّد (صلي الله عليه و آله وسلم) و علي (عليه السلام) را مراعات كند، بهترين درجه‌ها و برترين پاداش‌ها به ميزان برتري محمّد (صلي الله عليه و آله وسلم) و علي (عليه السلام) بر پدر نسبي انسان به او اعطا خواهد شد. (همان،ج74،باب3،ح8).