از مدینه تا کربلا با پدر

در طول مسیر مکه تا نینوا، امام سجاد علیه السلام همراه کاروان امام حسین علیه السلام بوده است. که پس از گذشتن از یکی از منازل بین راه حضرت در حالی که بر پشت اسب خود در حال حرکت بودند چند لحظه به خواب رفتند بعد که بیدار شدند فرمودند : «انا لله و انا الیه راجعون والحمدالله رب العالمین » و آن را دو یا سه بار تکرار کردند. پس فرزندشان علی بن الحسین به سوی ایشان روی کرده، عرض کرد: برای چه حمد خدای را بجای آوردید و استرجاع نمودید؟ (یعنی کلمه شریف «انا لله و انا الیه راجعون » را گفتند) حضرت فرمودند: پسرم من کمی به خواب رفتم. شخصی که به اسبی سوار بود در پشت اسب این کلام را برای من می گفت: «این قوم سیر می کنند و قاصد مرگ هم به سوی آنها حرکت می کند. » من هم دانستم خبر مرگ ابلاغ شده است. فرزندشان علی به بابا عرض کرد: پدر جانم خداوند به شما بدی نرساند، آیا ما بر حق نیستیم؟ حضرت فرمودند: بلی، قسم به خدایی که بازگشت همه بندگان به سوی اوست. علی بن الحسن جواب داد: بنابراین ما در حالی که بر حقیم، نسبت به مرگ هیچ باکی نداریم. امام حسین علیه السلام به او فرمودند: خداوند به تو بهترین جزای خیری که از پدری به فرزندش می رسد، عنایت فرماید: این قضیه پس از کوچ کردن از منزل « قصر بنی مقاتل » نقل شده است و منزل «ثعلبیه » با تفاوتی مختصر نیز گزارش شده است « مقتل الحسین » تالیف خوارزمی، جلد 1، صفحه 226، و برای تحقیق مراجعه کنید به موسوعه کلمات الحسین علیه السلام، اعداد معهد تحقیقات باقر العلوم علیه السلام صفحه 344 الی 368 و برای تحقیق بیشتر مراجعه به باقر العلوم، صفحه 395 الی 397) آری، این تنها خبری است که از برخورد حضرت علی بن الحسین علیه السلام با پدر در این راه طولانی در دست داریم؛ اما آیا این علی بن الحسین علیه السلام حضرت سجاد علیه السلام می باشند یا برادر بزرگوارشان حضرت علی اکبر، که در کربلا به شهادت رسیدند؟ هیچ معلوم نیست آنچه در روایت آمده « قال له ابنه علی » است یا «فاقبل الیه ابن علی بن الحسین ». به هر حال تا قبل از شهادت پدر گزارش دیگری که از حضرت سجاد _ علیه السلام _ در اسناد آمده این است که: علی بن زید از حضرت نقل می کند که ما با حضرت امام حسین علیه السلام خارج شدیم پس در هیچ منزلی نزول نفرمود و از هیچ منزلی کوچ نکرد مگر اینکه از «یحیی بن زکریا » و کشته شدن او یادی به میان می آورد. و یک روز فرمودند: از پستی دنیا نزد خداوند این که سرِ _ یحیی بن زکّریا هدیه شد به زن بد کاره ای از زنهای بد کاره بنی اسرائیل _ اما سر اینکه چرا حضرت حسین علیه السلام مرتب از کشته شدن حضرت یحیی بن زکّریا یاد می کرده اند، در نوبت دیگری آمده است . از این حدیث به خوبی بدست می آید که حضرت علی بن الحسین _ علیه السلام _ دائماً در کنار پدر بوده و در طول این سفر در خدمت ایشان قرار داشته و حتی سخنان پدر را نیز به خاطر سپرده است. شاید از همین جا بشود استفاده کرد که مریضی حضرت سجاد _ علیه السلام _ در طول مسیر اتفاق نیفتاده است ولی به هر حال به شکل دقیق زمان و مکان عروض بیماری حضرت در تاریخ ذکر نشده است چه اینکه راجع به علت بیماری حضرت مطلب مستندی در تاریخ وجود ندارد. [6]

امام سجاد علیه السلام از کربلا تا شهادت

قيام بزرگ عاشورا ماندگارترين نهضت اسلامى است كه در محرم سال 61 قمرى روى داده است. اين نهضت داراى دو مرحله بود. برهه نخست، آفرينش و شكل‏گيرى و جهاد و جانبازى و دفاع از كرامت اسلامى و دعوت به اقامه عدل و احياى دين محمدى و سنت و سيره نبوى و علوى بوده كه به رهبرى امام حسين علیه السلام از نيمه ماه رجب سال 60 هجرى آغاز و در دهم محرم سال 61 هجرى به فرجام رسيد. مرحله دوم، دوره پيام رسانى و تثبيت ارزشهاى نهضت و عرصه جهاد فرهنگى و تبيين آرمان‏هاى آن قيام مقدس بود كه به رهبرى امام على‏بن‏الحسين علیهما السلام تداوم يافت. امامت شيعه و رهبرى نهضت كربلا در عصرى به امام سجاد علیه السلام منتهى گشت كه او به همراه نزديك‏ترين افراد خاندان آل على علیهم السلام به اسارت مى‏رفتند. آل على علیهم السلام آماج تيرهاى ستم و تهمت و افترائات سياستمداران بنى‏اميه قرار داشتند، ارزشهاى دينى دستخوش تحريف و تغيير امويان قرار گرفته، روحيه شجاعت و حميت اسلامى و باورهاى دينى مردم سست، احكام دينى بازيچه نالايقان اموى شده، خرافه گرى رواج يافته، روحيه شهامت وشهادت طلبى در زير شلاق و شكنجه و ارعاب امويان محو گشته بود. سخت‏گيرى‏هاى بى‏حد و حصر، مصادره اموال و تخريب خانه‏هاى آل‏هاشم، محروم ساختن آنها از امتيازات جامعه اسلامى، جلوگيرى مردم از هرگونه ارتباط با خاندان وحى و به انزوا كشاندن امام معصوم علیه السلام از مهم‏ترين سياست‏هاى حاكمان اموى در مبارزه با اهل بيت عصمت و طهارت علیهم السلام بوده است. [3] امام زين‏العابدين علیه السلام در چنين عصر و جوى رسالت و پيامبرى خود را آغاز كرد. در صورتى كه تنها سه تن پيرو واقعى داشت.[4] حركت جهاد فرهنگى و پرورش شخصيت‏ها را در دستور كار خود قرار داد و با يك حركت عميق و دامنه‏دار به ايفاى نقش پيشوايى خود پرداخت اين رويكرد امام سجاد علیه السلام زمينه ساز انقلاب فرهنگى امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام گشت. از اين رو برخى از نويسندگان، آن حضرت را «باعث الاسلام من جديد» ناميدند.[5]

امام حسین(ع)-اسرا در کوفه
ای هلال من به بالای سنان قرآن بخوان
قاری قرآن و قرآن را زبان! قرآن بخوان
با صدای خود مسخّر کن تمام کوفه را
کوفه را هم کربلا کن؛ هم چنان قرآن بخوان
گر چه بشکسته جبینت بر سر نی، سجده کن
گر چه گشته از دهانت خون روان، قرآن بخوان
تا مگر آوای قرآن تو آرامم کند
بر فراز نیزه، ای آرام جان قرآن بخوان
تا که اسلام تو را اهل زمین باور کنند
ای امام کلّ اهل آسمان قرآن بخوان
زادۀ مرجانه دارد قصد آزار تو را
تا نرفتی زیر چوب خیزران قرآن بخوان
صوت قرآن سر تو، سر بلندم می‌کند
تا نگشته قامت زینب کمان قرآن بخوان
یاد قرآن پدر کن؛ روی دست جدّمان
وارث حیدر! تو هم نوکِ سنان قرآن بخوان
آن چه دیدم مادرم زهرا برایم گفته بود
این مصیبت را نمی‌کردم گمان؛ قرآن بخوان
هر که هر چه دارد از این خاندان دارد حسین
تا به «میثم» هم دهی سوز نهان قرآن بخوان

راه های تحصیل ثبات قدم و استقامت

1. سحرخیزی و قرائت قرآن

خداوند، در سوره مزمل، سنگینی وحی را بیان می کند18 و برای تقویت و ایجاد آمادگی این رسالت الهی، خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

یا ایها المزمل قم اللیل الا قلیلا، نصفه او انقص منه قلیلا او زد علیه و رتل القرآن ترتیلا

با سحرخیزی و قرائت قرآن بود که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله ) دارای چنین ظرفیت وسیعی شد و توانست مخاطب فرمان سنگین «فاستقم کما امرت و من تاب معک» شوند.

2. دعا

دومین گام برای به دست آوردن استقامت و ثبات قدم، درخواست از درگاه حضرت حق می باشد. همان گونه که در شماری از دعاهای قرآنی می خوانیم: «ربنا افرغ علینا صبرا و ثبت اقدامنا وانصرنا علی القوم الکافرین19.

برای این که این موضوع در وجود انسان نهادینه شود، مستحب است در وضو هنگام مسح پا زمزمه کنیم : «اللهم ثبت قَدَمَی علی الصراط یوم تزل فیه الاقدام». ظهور این دعا درخواست ثبات قدم برای نجات از لغزش در روز قیامت است؛ ولی اطلاقش شامل دنیا نیز می شود20. در زیارت عاشورا نیز چنین ترنم می کنیم: «اللهم … وثبت لی قدم صدق عندک مع الحسین و اصحاب الحسین».

3. دقت و تفکر در زندگی انبیا و اولیای الهی و مخالفان آن ها

قرآن کریم می فرماید :

و کُلاًّ نقص علیک من انباء الرسل ما نثبت به فؤادک و جاءک فی هذه الحق وموعظة و ذکری للمؤمنین21

خداوند متعال با بیان سرگذشت انبیا و مخالفان آن ها همت و اراده پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و پیروان آن حضرت را تقویت می کند22، تا بر اثر مخالفت ها و کارشکنی دشمنان، گرد و غبار ناامیدی بر قلب آن ها ننشیند و بدانند دشمنان آن ها به اندازه فرعون قوی نیستند و خود آن ها هم به اندازه موسای در گهواره ضعیف نیستند. همان خدایی که موسی را بر فرعون پیروز نمود، پیروزی شما را هم تضمین می کند. از طرفی در این اخبار، قوانین و حقایقی مربوط به شکست و پیروزی امت ها و افراد وجود دارد که برای ما درس آموز می باشد. از آن جا که داستان های انبیا سطح عالی عرفانی ایات قرآن را حامل است، برای مؤمنان مایه پند و اندرز می باشد ؛ برای مثال، وقتی می بینیم با ثبات قدم است که یوسفِ وجود انسان از قعر چاه به اوج جاه می رسد روح استقامت و ثبات قدم در وجود انسان دمیده می شود.

4. انفاق در راه خدا

قرآن کریم، در ایه شریف « … الذین ینفقون اموالهم ابتغاء مرضات الله و تثبیتا من انفسهم»23 انفاق در راه خدا را باعث تثبیت دل و تقویت روح ایمان در وجود انسان می داند.

5. ذکر

برای حیات دل و استقامت در راه حق گفتن ذکر «یاحی یاقیوم» مؤثر است24.

یادآوری

از آیات متعدد، از جمله آیه شریف «واستقم کما اُمرت و من تاب معک ولاتطغوا انه بما تعملون بصیر» به دست می آید که پایمردی و استقامت در مسیر مذکور، باید همراه تعبد باشد. خدا، به پیامبر صلی الله علیه و آله و پیروانش می فرماید: همان گونه که به شما دستور داده شده (کما امرت) استقامت کنید، نه آن طور که خودتان می خواهید. این استقامت باید بدون «افراط» و «تفریط» باشد و بدانید خداوند به آنچه عمل می کنید، آگاه است.

این مجموعه دستورات بود که این آیه را از سنگین ترین آیات نازل شده بر پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داد که در پی آن آثار پیری در آن حضرت پدیدار شد.

إِنَّ الَّذِینَ قَالُواْ رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَمُواْ تَتَنزََّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَئکَةُ أَلَّا تخََافُواْ وَ لَا تحَْزَنُواْ وَ أَبْشِرُواْ بِالجَْنَّةِ الَّتیِ کُنتُمْ تُوعَدُونَ

نحَْنُ أَوْلِیَاؤُکُمْ فیِ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا وَ فیِ الاَْخِرَةِ وَ لَکُمْ فِیهَا مَا تَشْتَهِی أَنفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِیهَا مَا تَدَّعُونَ

بر آنان که گفتند: پروردگار ما اللَّه است و پایداری ورزیدند، فرشتگان فرود می آیند که مترسید و غمگین مباشید، شما را به بهشتی که به شما وعده داده شده بشارت است.

ما در دنیا دوستدار شما بودیم و نیز در آخرت دوستدار شماییم. در بهشت هر چه دلتان بخواهد و هر چه طلب کنید برایتان فراهم است.(فصلت، آیه 03 و 13)

پایداری و ثبات قدم 1

یکی از موضوعاتی که برای تهذیب اخلاق بسیار ضروری می نماید، ثبات قدم و پایداری در مسیر تهذیب است که ایات قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام و به پیروی از آن ها، بزرگان و علما2نیز بر این موضوع پافشاری دارند. از جمله کلید واژه های این بحث در قرآن و روایات، واژه «استقامت3» و «ثبات قدم4» می باشد.

ممکن است به عللی برای انسان، جذبه ای حاصل شود و ناگهان مسیر نادرست خود را تغییر دهد یا فکری او را به حق راهنمایی کند و او تصمیم بگیرد راه درست را بپیماید؛ ولی در این تصمیم ، ثابت نباشد و علل و عواملی او را در این تصمیم سست کند؛ بنابراین صرف ایمان ابتدایی برای سلوک، کافی نیست و سالک باید به مرحله ثبات در ایمان و [عمل] برسد؛ از این رو خداوند در قرآن کریم، یکی از اوصاف برجسته سالکان کوی حق را ثبات قدم می داند.5

آثار پایداری و ثبات قدم از نگاه قرآن

الف. آثار مادی (وسعت رزق)

قرآن کریم می فرماید :

و اَنْ لَوِ استقاموا علی الطریقة لَاَستقینهم ماء غدقا6

اگر آن ها بر طریقه ایمان، پایداری و استقامت کنند، ما آن ها را با آب فراوان سیراب می کنیم.

در تفسیر این ایه می خوانیم : آنچه مایة وفور نعمت می شود، استقامت بر ایمان است ؛ نه اصل ایمان7؛

لذا در ایة بعد، به نقطه مقابل اشاره می کند و می فرماید:

و من یعرض عن ذکر ربه یسلکه عذابا صعدا

و هرکس از یاد پروردگارش روی برگرداند، او را به راه عذاب شدید و روزافزونی می برد.

استقامت بر طریقه، به معنای ملازمت و ثبات بر اعمال و اخلاق است که ایمان به خدا اقتضای آن را دارد . «ماء غدق» به معنای آب بسیار است و بعید نیست از سیاق استفاده شود که جمله مذکور، بخواهد توسعه در رزق را برساند . اعراض از ذکر خدا، لازمة استقامت نداشتن بر طریقه است که به عذاب پروردگار می انجامد.8

ب. آثار معنوی

خداوند متعال می فرماید:

إِنَّ الَّذِینَ قَالُواْ رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَمُواْ تَتَنزََّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَئکَةُ أَلَّا تخََافُواْ وَ لَا تحَْزَنُواْ وَ أَبْشِرُواْ بِالجَْنَّةِ الَّتیِ کُنتُمْ تُوعَدُونَ

نحَْنُ أَوْلِیَاؤُکُمْ فیِ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا وَ فیِ الاَْخِرَةِ وَ لَکُمْ فِیهَا مَا تَشْتَهِی أَنفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِیهَا مَا تَدَّعُونَ9

از این ایات به دست می اید که استقامت و پایداری بر ایمان، آثار معنوی متعددی دارد که عبارتند از :

1. نزول فرشتگان بر انسان

برخی روایات، نزول فرشتگان را هنگام مرگ دانسته اند و این، از باب ذکر مصداق بارز می باشد؛ ولی در روایات دیگر به معنای گسترده تری تفسیر شده است که حال حیات را نیز شامل می شود.10 نزول پیاپی فرشتگان که از فعل مضارع «تتنزل» فهمیده می شود؛ نشانگرعنایت ویژه خداوند به موحدان با استقامت می باشد11. آری؛ این بشارت های فرشتگان الهی است که در روح و حال انسان بایمان و دارای ثبات قدم پرتو می افکند و در طوفان های سخت زندگی، به آن ها نیرو و توان می بخشد.

2. آرامش و اطمینان

یکی از آرزوهای همیشگی بشر، رسیدن به آرامش و رهایی از اضطراب و نگرانی است. آری؛ در پرتو ایمان و استقامت، فرشتگان بر انسان فرود می ایند و بشارت می دهند که نه از حوادث بیمناک آینده ترس داشته باش و نه از حوادث ناگوار گذشته، اندوه.12

3. مژده به بهشت با همه اوصافش

عبارت «کنتم توعدون» تعبیر جامعی است که همه اوصاف بهشت را که شنیده اند در نظر مؤمنان ثابت قدم تداعی می کند . در فراز بعد می فرماید: «ولکم فیها تشتهی انفسکم ولکم فیها ماتدعون».

تقدیم «فیها» بر «تشتهی» گویای حصر است؛ یعنی: آنچه می خواهید و آرزو می کنید، تنها در بهشت بدان دست می یابید و در غیر بهشت، این گونه نیست که آدمی هر چه بخواهد، بتواند به دست آورد13.

4. مددکاری فرشتگان در دنیا و آخرت

انسان، در حال جنگ تمام عیاری با شیطان است، که دشمن قسم خورده انسان می باشد. از طرفی این جنگ، نابرابر است، زیرا شیاطین او را می بینند؛ ولی از دید انسان پنهان هستند:

انه یریکم هو قبیله من حیث لاترونهم14

این جا است که انسان، پیوسته به یاری و امدادهای غیبی نیاز دارد.

در پرتو استقامت و پایداری، فرشتگان الهی چنین مژده می دهند:

نحن اولیاؤکم فی الحیوة الدنیا و الاخرة

ما در زندگی دنیایی و آخرت، یاران و مددکاران شماییم. ]… در نیکی ها به شما کمک می کنیم و در لغزش ها و برابر دشمنان، شما را حفظ می کنیم.[

5. میزبانی خداوند

مؤمنان با استقامت، از نعمت های مادی و معنوی بهشت بهره مند می شوند که آن هم به میزبانی خداوند بخشنده و مهربان می باشد.

از سیاق ایة « ان الذین قالوا ربنا الله… نزلا من غفور رحیم» به دست می اید که خداوند، لغزش ها و گناهان مؤمنانی که دارای استقامت باشند را مورد عفو و بخشش قرار می دهد. با توجه به معنای نزل (به معنای پیش درآمد پذیرایی از میهمان) تأمین نیازها و ارضای همه خواسته ها و آرزوهای اهل ایمان که داری ثبات قدم و استقامت می باشند پیش پذیرایی خداوند بخشنده و مهربان است15.

برخی نیز گفته اند: ایه اشاره دارد که این پیش پذیرایی اهل بهشت، همان مژده فرشتگان الهی است و این که ما با شما هستیم، تا شما را به بهشت که دار کرامت الهی است، برسانیم16.

با دقت در این مفاهیم و عظمت این وعده های الهی، روح آدمی اوج می گیرد. در پرتو همین معارف بود که اسلام، انسان های نمونه ای تربیت کرد که از هیچ ایثاری مضایقه نداشتند و همین ایات، می تواند الهام بخش مسلمانان، در راه پیروزی بر شیاطین انسی و جنی باشد.

از امام صادق(علیه السلام) حکایت شده است:

لوان شیعتنا استقاموا لصافحتهم الملائکة ولأ ظلمهم الغمام17

اگر شیعیان ما استقامت داشتند، هر اینه فرشتگان با آن ها مصافحه می کردند و ابرها بر سرشان سایه می افکندند.

در حفر چاه، با چند ضربه، به آب نمی توان رسید و استقامت و استمرار لازم است. چه بسا افراد کم طاقتی که از رسیدن به آب ناامید می شوند؛ در حالی که با یکی دو ضربه دیگر موفق می شدند. در مسیر تهذیب اخلاق و رسیدن به آب حیات نیز استقامت و استمرار در عمل لازم است، تا چشم انسان به ملکوت باز شود و آسمان ها و زمین که جنود الهی هستند، یار و یاور انسان شوند و راه رسیدن به کمال الهی هموار گردد